Θόδωρος Γραμματάς, Για το Δράμα και το Θέατρο

Θόδωρος Γραμματάς, Για το Δράμα και το Θέατρο, Εξάντας 2006

(Η βιβλιοπαρουσίαση αυτή δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Θέματα Λογοτεχνίας τεύχος 38, Μάιος-Αύγουστος 2008)

Ακούραστος και πολυγραφότατος ο Θόδωρος Γραμματάς, καθηγητής θεατρολογίας στο Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, εξέδωσε πρόσφατα το 20ό βιβλίο του, έναν τόμο με 17 κείμενα, όλα πλην ενός, ανακοινώσεις σε συνέδρια. Στα κείμενα αυτά ασχολείται κυρίως με το αρχαίο δράμα και το νεοελληνικό θέατρο.
Το πρώτο κείμενο με τίτλο «Τάσεις-Εν(σ)τάσεις-Διαστάσεις στη θεατρο-λογική έρευνα» αναφέρεται σε μια σειρά ζητημάτων που αφορούν την έρευνα στο θέατρο. Επινοητικός ο Θόδωρος Γραμματάς χωρίζει την ανακοίνωση σε τμήματα και τιτλοφορεί κάθε τμήμα με ένα θεατρικό έργο, το οποίο παραπέμπει στο περιεχόμενο του. Για παράδειγμα το τρίτο τμήμα με τίτλο «Η Ιουλιέτα των Μάκιντος (Σ. Λύτρας)» παραπέμπει στις νέες τεχνολογίες και τα πολυμέσα, και συνεκδοχικά στις υπερβάσεις, τόσο τις ειδολογικές όσο και τις τοπικές, δημιουργώντας νέα δεδομένα στο χώρο του θεάτρου και του θεάματος γενικότερα.
Στην ανακοίνωση με τίτλο «Νέα τραγική μορφή, όμοια σημασία στο σύγχρονο παγκόσμιο θέατρο» ο Γραμματάς αφορμάται από την παράσταση War gifts που έδωσε ο ιταλικός θίασος Astragali του Λέτσε στην Αθήνα στις 12 Νοεμβρίου 2005, σε σκηνοθεσία Φάμπιο Τολέντι, για να σχολιάσει, πέρα από την παράσταση, τις σύγχρονες διακειμενικές και διαπολιτισμικές τάσεις στο θέατρο. Το έργο, στηριζόμενο στις Τρωάδες του Ευριπίδη, απαρτιζόταν από αυτοτελείς επιμέρους σκηνές-επεισόδια που προερχόταν από διάφορες περιοχές, από το Κόσοβο και την Κύπρο μέχρι τη Σενεγάλη και την Ιταλία, δίνοντας ένα πολυεθνικό χαρακτήρα στην παράσταση.
Στην ανακοίνωση «Μυθική συνείδηση και συνειδητή μυθοπλασία στο αρχαίο δράμα. Για μια μεταϊστορική θεώρηση της τραγωδίας» τονίζεται το γεγονός ότι «Η έννοια του τραγικού... ξεπερνά τα χρονικά όρια και τις δεσμεύσεις του χώρου, αποκτώντας διαστάσεις παγκοσμιότητας», πράγμα που δίνει τη διαχρονική αξία της τραγωδίας, και είναι καθήκον κάθε σκηνοθέτη να τονίσει αυτή τη διαχρονικότητα.
Η «Σοφοκλέους οδός» δεν είναι η οδός όπου στεγάζεται το χρηματιστήριο, αλλά η οδός που μεταφέρει τα έργα του μεγάλου τραγικού στη σύγχρονη σκηνή. Εδώ ο Γραμματάς συζητά όχι μόνο παραστάσεις των έργων του Σοφοκλή, αλλά και ένα μεγάλο αριθμό έργων νεοελλήνων δραματουργών που αντλούν άμεσα τις υποθέσεις τους από τις σοφόκλειες τραγωδίες.
Στην επόμενη ανακοίνωση με τίτλο «Η έννοια της ελληνικότητας στη σκηνοθεσία του αρχαίου δράματος και η συμβολή του Δημήτρη Ροντήρη» μιλάει για τις καινοτόμες προτάσεις του μεγάλου σκηνοθέτη, που πρώτος προτείνει την επαναφορά του αρχαίου τραγικού λόγου στο φυσικό του χώρο, εγκαινιάζοντας έτσι τις παραστάσεις στο Ωδείο του Ηρώδου του Αττικού και στο θέατρο της Επιδαύρου.
Στον Ροντήρη θα αναφερθεί και στην επόμενη ανακοίνωση με τίτλο «Το σώμα ως σήμα», γράφοντας χαρακτηριστικά: «Η σωματικότητα της υποκριτικής και ο ρόλος του σώματος στην ερμηνεία του αρχαίου δράματος, όχι μόνο ως προς τους πρωταγωνιστές αλλά κυρίως το χορό, που αποτελεί βασική παράμετρο στη σκηνική απόδοση του είδους, αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα και αναπτύσσεται διεξοδικά από τον Δ. Ροντήρη».
Ο Γκέοργκ Λούκατς στο «Ιστορικό μυθιστόρημα» μιλάει για ένα άλμα αναχρονισμού, για το ότι ο αναγνώστης πρέπει να νιώσει και να αισθανθεί όπως ο αναγνώστης της εποχής που γράφηκε ένα μυθιστόρημα για να μπορέσει να το βιώσει σε όλο του το βάθος. Αυτό βέβαια είναι ουτοπικό να επιτευχθεί πλήρως. Όμως αυτή την ουτοπία, το να νιώσει εξολοκλήρου «το μεταφυσικό στοιχείο, το ιερό ρίγος, το δέος που (υποτίθεται ότι) προκαλούσε ο σκηνικά εκφερόμενος λόγος στα αρχαιοελληνικά αμφιθέατρα αποτελεί εξίσου ζητούμενο στη σύγχρονη απόδοση του αρχαίου δράματος». Τις σκηνοθετικές αυτές προσπάθειες συζητάει ο Γραμματάς στην ανακοίνωση με τίτλο Το αρχαίο δράμα ως ζωντανό θέαμα. Η Ουτοπία μιας πραγματικότητας. Όμως οι ουτοπίες αφήνουν πάντα ένα δημιουργικό στίγμα, όπως η ουτοπία της Δελφικής Ιδέας του Αγγέλου Σικελιανού.
Η ουτοπία επανέρχεται και σε μια άλλη ανακοίνωση με τίτλο «Το χρονικό του άχρονου σε χρόνο παρελθόντα. Η Διαλεκτική της ουτοπίας στο νεοελληνικό θέατρο». Καθώς η έννοια της ουτοπίας είναι πολυσημική, ο Γραμματάς χωρίζει την εκτενέστατη εισήγηση σε μέρη όπου η ουτοπία έχει κάθε φορά ένα ξεχωριστό νόημα: Η ουτοπία ως υπέρβαση της χρονικότητας, όπου μιλάει για το Κρητικό θέατρο. Η ουτοπία ως επίκληση του παρελθόντος, και εδώ έχουμε να κάνουμε με το θέατρο του Διαφωτισμού. Η ουτοπία ως φυγή από την πραγματικότητα, που χαρακτηρίζει το ρομαντικό θέατρο του 19ου αιώνα. Η ουτοπία ως προέκταση του παρόντος, με κύριο εκπρόσωπο το σοσιαλιστικό θέατρο των αρχών του 20ού αιώνα. Τέλος Η ουτοπία ως μόρφωμα του άχρονου αναφέρεται σε έργα όπως το Επικίνδυνο φορτίο του Κώστα Μουρσελά και η Βιοχημεία του Παύλου Μάτεση, που έχουν σαν πηγές έμπνευσης τον Θαυμαστό καινούριο κόσμο του Α. Χάξλεϋ και το 1984 του Τζ. Όργουελ.
Ο Θόδωρος Γραμματάς, και λόγω της θέσης του ως καθηγητής στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, έχει ασχοληθεί διεξοδικά με το παιδικό θέατρο, όχι μόνο με ανακοινώσεις αλλά και με ένα ξεχωριστό βιβλίο, το Fantasyland: Θέατρο για παιδικό και νεανικό κοινό (1996). Εδώ συζητάει το πρόβλημα της διασκευής στην ανακοίνωση με τίτλο Τεχνικές και κώδικες του θεάτρου σε διασκευές θεατρικών έργων για ανήλικους θεατές. Αξίζει να παραθέσουμε τα κριτήρια επιλογής που προκρίνει: «…το προς διασκευή κείμενο πρέπει να διαθέτει αμεσότητα στην αφήγηση και ξεκάθαρο πλαίσιο της υπόθεσης, έντονες δραματικές συγκρούσεις και συγκινησιακές καταστάσεις που να επιφέρουν μίξη του πραγματικού με το φανταστικό και να διεγείρουν το πνεύμα του ανηλίκου θεατή, μέσα από τυποποιημένους χαρακτήρες και αντιπροσωπευτικούς ήρωες, που προκαλούν έντονα συναισθήματα και συγκινήσεις στο κοινό».
Έχοντας ευρύτατη γνώση της Ελληνικής και της παγκόσμιας δραματουργίας ο Θόδωρος Γραμματάς παραθέτει σε κάθε ανακοίνωσή του μεγάλο αριθμό έργων, είτε για να τα σχολιάσει είτε για να στηρίξει τις θέσεις του. Στην ανακοίνωση Ο απόηχος των όπλων. Η εμπειρία του εμφύλιου στο νεοελληνικό θέατρο της δεκαετίας του ’50 παρατίθεται πλήθος από τίτλους σχετικών έργων, γνωστών αλλά και άγνωστων στο ευρύ κοινό.
Στην ανακοίνωση Ο ηθογραφισμός του γηγενούς ως αφετηρία του σύγχρονου δράματος. Με αφορμή το θέατρο της Επτανήσου, ο Γραμματάς τονίζει τη σημασία του ηθογραφικού στοιχείου στη θεατρική δημιουργία, παραπέμποντας μάλιστα και σε συγγραφείς όπως ο Τσέχωφ και ο Λόρκα, για να καταλήξει: «Ο συγγραφέας οφείλει να αφορμάται από το εδώ και τώρα της δικής του εμπειρίας και από εκεί να οδηγείται σε γενικεύσεις, σε θεωρητικοποιήσεις, σε αναγωγές που υπερβαίνουν κατά πολύ τα όρια του τοπικού και ανοίγονται στη διάσταση του παγκόσμιου. Με τη σημασία αυτή η ηθογραφία αποτελεί το θεμέλιο του σύγχρονου δράματος που μπορεί να εμπλουτίσει τον προβληματισμό και να σηματοδοτήσει την εξέλιξη της γραφής, παραμένοντας προσγειωμένη στο χώρο και το χρόνο που ο κάθε συγγραφέας εκφράζει αντιπροσωπευτικά».
Με το Επτανησιακό θέατρο έχει ασχοληθεί επανειλημμένα ο συγγραφέας από τα πρώτα του δημοσιεύματα (Η κωμωδία των ψευτογιατρών του Σαβόγια Ρούσμελη. Από την Κρητική στην Ελληνική κωμωδία του ΙΘ' αιώνα. Η παρουσία της commedia del arte στο Επτανησιακό θέατρο του ΙΗ' αιώνα. Η περίπτωση της Ιφιγένειας του Πέτρου Κατσαΐτη). Εδώ έχουμε μια ακόμα εισήγηση για το Λαϊκό και έντεχνο θέατρο στη Ζάκυνθο τον 18ο αιώνα, στην οποία αναφέρεται γενικότερα στα χαρακτηριστικά του έντεχνου και του λαϊκού θεάτρου, και στα στοιχεία που διαφοροποιούν το ένα από το άλλο.
Τρεις θεατρικοί συγγραφείς απασχολούν ξεχωριστά τον Γρμματά. Κατ' αρχήν ο Ηλίας Βενέζης στην ανακοίνωση με τίτλο Τροπικότητα του σώματος και τοπικότητα του καταναγκασμού. Σχόλιο στο Μπλοκ C του Ηλία Βενέζη. Πρόκειται για έργο αντιστασιακό που αναφέρεται στην κατοχή. Η υπόθεση
διαδραματίζεται «κεκλεισμένων των θυρών» της φυλακής όπου αναδεικνύονται οι χαρακτήρες των συλληφθέντων, τους οποίους αναλύει με διεισδυτικότητα ο Γραμματάς με άξονα το σώμα τους, αλλά και το χώρο (φυλακή).
Στη συνέχεια έχουμε την ανακοίνωση Απεικονίσεις της ιστορίας στο θέατρο του Γιώργου Θεοτοκά, όπου αναπτύσσει διάφορες πλευρές του έργου του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι διάφορες μορφές πρόσληψης της ιστορίας όπως «Η ιστορία ως πηγή γνώσης», «Η ιστορία ως παράδειγμα», «Η ιστορία ως ιδεολόγημα», «Η ιστορία ως μυθοπλασία» και «Η ιστορία ως φυγή».
Τελευταίος, αλλά όχι έσχατος, έρχεται ο πατριάρχης του νεοελληνικού θεάτρου, ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, με τον οποίο ο συγγραφέας έχει ασχοληθεί διεξοδικά και σε άλλες του ανακοινώσεις. Η παρούσα ανακοίνωση έχει τίτλο Νεοτερικότητα και μεταμοντερνισμός στη δραματουργία του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Διατρέχοντας σε χρονολογική σειρά τα έργα του, ανιχνεύει τις επιδράσεις που δέχεται, κυρίως από το Λόρκα και το Αμερικάνικο θέατρο, την αρχαία τραγωδία, τον Ίψεν και τον Πιραντέλο, τους οποίους αφομοιώνει δημιουργικά. Ο Γραμματάς καταδεικνύει και τεκμηριώνει «επαρκώς την άποψη ότι ο συγκεκριμένος δραματικός συγγραφέας δικαιολογημένα βρίσκεται στην πρωτοπορία της σκηνικής δημιουργίας για διάστημα μεγαλύτερο του μισού αιώνα».
Στο τέλος του τόμου αφήνει τα λαϊκά δρώμενα, «Τα άσεμνα της καθαρο-δευτέρας. Το τρίψιμο του πιπεριού στο Όθος Καρπάθου και στην Αγιάσο Λέσβου». Συγκρίνοντας τα δυο έθιμα, διαπιστώνει τη μετάβαση από τον πανάρχαιο τελετουργικό χαρακτήρα με μαγικές διαστάσεις ιερουργίας που έχει στο Όθος σε ένα θέαμα όπου προεξάρχει το καθαρά αισθησιακό και ερωτικό στοιχείο στην Αγιάσο. Τη μετατόπιση αυτή από το τελετουργικό στο κοσμικό την εντοπίσαμε και σε δρώμενα στην Ιαπωνία.
Ευρυμαθής και διεισδυτικός στις παρατηρήσεις του, πολυγραφότατος και ακάματος ερευνητής, ο Θόδωρος Γραμματάς αναδεικνύεται ως ένας από τους πιο αξιόλογους θεωρητικούς του θεάτρου που διαθέτει η χώρα μας. Το τελευταίο αυτό, 20ό βιβλίο του, αποτελεί μια ακόμη απόδειξη.