Θόδωρος Γραμματάς (επιμ.) Πάμμουσος παιδαγωγία, η παιδαγωγική του θεάτρου

Θόδωρος Γραμματάς (επιμ.) Πάμμουσος παιδαγωγία, η παιδαγωγική του θεάτρου, Ταξιδευτής 2013, σελ. 238

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Ενδιαφέρουσες εισηγήσεις σε ένα συνέδριο με θέμα την παιδαγωγική του θεάτρου

  Σε ένα καλαίσθητο τόμο εκδόθηκαν τα πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα την Παιδαγωγική του Θεάτρου που διεξήχθηκε στις 22-24 Νοεμβρίου 2013 στο Ωδείο Αθηνών.

  Είναι γνωστή σε όλους η παιδαγωγική σημασία του θεάτρου και γι’ αυτό έχει το μερίδιό της στην εκπαίδευση, ένα μερίδιο όμως το οποίο είναι δυσανάλογα μικρό με αυτό που της αναλογεί. Μετά την κρίση το μερίδιο αυτό συρρικνώθηκε ακόμη περισσότερο, όπως και πολλά άλλα ανάλογα «μερίδια». Για παράδειγμα καταργήθηκε το μάθημα της θεατρολογίας στην Α΄Λυκείου. Το είχα διδάξει ως καθηγητής στο Βαρβάκειο, και είχα μάλιστα συμμετάσχει στη συγγραφή του εγχειριδίου, που έγινε επίσης με τη συμμετοχή και τη γενικότερη εποπτεία του Θόδωρου Γραμματά, καθηγητή θεατρολογίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου (Οι άλλοι δύο συγγραφείς ήταν ο δάσκαλος και σκηνοθέτης Τάκης Τζαμαριάς και ο καθηγητής θεατρολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Σάββας Πατσαλίδης).

  21 άτομα συμμετείχαν στο συνέδριο με πολύ αξιόλογες εισηγήσεις, οι οποίες έχουν ταξινομηθεί σε τέσσερις θεματικές ενότητες. Τα περισσότερα κείμενα βρίσκονται κάτω από την ενότητα «Θεατρική παιδαγωγία», ενώ έχουμε ακόμη τις ενότητες «Θεατρικές τεχνικές και διδακτική μεθοδολογία», «Σύγχρονη λογοτεχνία» και «Το θέατρο στην εκπαίδευση».

  Στην αρχή του τόμου υπάρχει ένας σύντομος πρόλογος του Λάκη Κουρετζή με τίτλο «Η δια θεάτρου παίδευση και το θεατρικό παιχνίδι» και η εισαγωγή του Θόδωρου Γραμματά που έχει τίτλο «Το θέατρο ως πάμμουσος παιδαγωγία. Προκλήσεις και ζητούμενα στην εποχή της ύστερης νεωτερικότητας».

  Στην εισήγησή του αναφέρεται αρχικά στις παγκόσμιες εξελίξεις της ύστερης νεωτερικότητας με την παγκοσμιοποίηση και την ανάπτυξη της πληροφορικής σαν κύρια χαρακτηριστικά της, εξελίξεις που δεν ήταν δυνατόν να αφήσουν ανεπηρέαστο το θέατρο και πιο ειδικά το θέατρο στην εκπαίδευση, το οποίο, όπως επισημαίνει, πρέπει να προσαρμοστεί στα σύγχρονα δεδομένα. Καταληκτικά αναφέρεται στη μεγάλη σημασία που έχει το θέατρο ως συνισταμένη πολλών τεχνών για την εκπαίδευση, και τις προϋποθέσεις που πρέπει να έχουν όσοι καλούνται να το διακονήσουν. Γράφει χαρακτηριστικά.

  «…το Θέατρο γενικότερα και το Θέατρο στην Εκπαίδευση ειδικότερα, με τις ποικίλες μορφές που μπορεί να έχει ως διδακτική μεθοδολογία και διδασκόμενο μάθημα, ως καλλιτεχνική έκφραση και σύστημα επικοινωνίας, μέσα από τη δραματοποίηση και την παραμυθιακή αφήγηση, το χάπενινγκ και το θεατρικό παιχνίδι, την παράσταση και το πολυθέαμα, αποτελεί μια συνισταμένη των Τεχνών στο σύνολό τους, ένα πεδίο συνδιαλλαγής και συνάρθρωσης όλων των Μουσών που αντιπροσωπεύουν και μορφοποιούν δηλωτικά τις ποικίλες όψεις της Παιδείας και της πολιτιστικής δημιουργίας.

  Μια τέτοια “πάμμουσος παιδαγωγία” για να συντελεστεί, απαιτεί εμπεριστατωμένη γνώση, θεωρητική κατάρτιση, παιδαγωγική επάρκεια, θεατρολογική ενημέρωση, θεατρική εμπειρία, αισθητική καλλιέργεια, ενώ παράλληλα προϋποθέτει φαντασία και οραματισμό, ευρύτερο παιδαγωγικό σχεδιασμό και συνεργασία των εκπαιδευτικών με τους εκπαιδευόμενους αλλά κυρίως του μόνιμου και έκτακτου εκπαιδευτικού προσωπικού της σχολικής μονάδας με τους καθηγητές ειδικοτήτων (θεατρολόγο, μουσικό, εικαστικό κ.ά.) (σελ. 19).

  Να σημειώσω παρεμπιπτόντως ότι η τεράστια επιστημονική επάρκεια του Θόδωρου Γραμματά εκφράζεται και με το εφέ της απαρίθμησης που συναντάμε αρκετά συχνά στα κείμενά του.

  Ο Σάββας Πατσαλίδης στη δική του εισήγηση που έχει τίτλο «Επικοινωνώντας με το νέο θεατή» αναφέρεται και αυτός στις σύγχρονες εξελίξεις, όμως πιο ειδικά στις εξελίξεις που έχει επιφέρει το διαδίκτυο στον τρόπο ζωής και επικοινωνίας των νέων («η παιδαγωγική κουλτούρα του ίντερνετ»), και γενικότερα στην ψυχοσύνθεσή τους και στις ιδέες τους. Οι εξελίξεις αυτές τείνουν να ξεπεράσουν τους ανθρώπους του θεάτρου. Ο Πατσαλίδης γράφει χαρακτηριστικά:

  «Σε ένα περιβάλλον τεράστιων και ταχύτατων αλλαγών, το θέατρο, για πρώτη φοράμε ίσως στην ιστορία του, τρέχει ασθμαίνοντας πίσω και όχι μπροστά από την πραγματικότητα. Όλα κινούνται τόσο γοργά, παράγονται και αναλώνονται με τέτοια ταχύτητα, που δεν του αφήνουν τον χρόνο να προλάβει τις εξελίξεις ή να τις καταλάβεις» (σελ. 31) για να καταλήξει:

  «Εάν όντως θέλουμε το θέατρο να λειτουργήσει ως αποτελεσματικό παιδαγωγικό εργαλείο, πρέπει να ξανακοιτάξει τις σχέσεις του με τις παραδοσιακές μορφές επικοινωνίας και να αναζητήσει, χωρίς ενοχές και αχρείαστα βαρίδια, ερεθίσματα, στόχους και ιδεολογήματα που να αφορούν άμεσα τη νέα γενιά. Διαφορετικά, άλλη γλώσσα θα μιλά το θέατρο και αλλού θα κοιτάνε οι νεαροί αποδέκτες του, εντός και εκτός σχολείου» (σελ. 33).

  Έχουμε ήδη ξεπεράσει τη σελίδα, και καθώς δεν είναι δυνατόν να αναφερθώ ξεχωριστά σε κάθε μια εισήγηση, παρά το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν όλες τους, θα περιοριστώ σε δύο.

  Ο Βασίλης Πανόπουλος, δάσκαλος και μουσικός, στην εισήγησή του με θέμα «Οι σκηνικές οδηγίες του δραματικού κειμένου και η ανάπτυξη του μουσικού σημείου» υπογραμμίζει ότι «…η μουσική στο θέατρο δεν παρουσιάζεται με τα χαρακτηριστικά της απόλυτης μουσικής αλλά σε ένα πεδίο με κώδικες και σημειωτικά συστήματα με σκοπό να υπηρετήσει και να προσδώσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της στο σκηνικό θέαμα» για να καταλήξει: «…η μουσική ως θεατρικό σημείο αναλαμβάνει λειτουργίες παρόμοιες με τα γλωσσικά, τα παραγλωσσικά και κινησιακά σημεία των υποκριτών. Αναλαμβάνει, στο μέρος που της αναλογεί – εξαιρείται το μουσικό θέατρο – τη συν-ευθύνη της μεταφοράς της θεατρικής πληροφορίας ούτως ώστε από το δραματικό κείμενο να προχωρήσουμε στην ανάγνωση, πλέον, του κειμένου της παράστασης» (σελ. 89).

  Η εισήγηση της Κωνσταντίνας Σοφιάδου με τίτλο «Διδασκαλία δια του θεάτρου: Το παράδειγμα της Αντιγόνης» με ενδιέφερε και για ένα ξεχωριστό λόγο: πριν τριάντα τόσα χρόνια έγραψα μια μικρή μελέτη για την Αντιγόνη.

  Η Σοφιάδου προκρίνει τη βιωματική μάθηση ως μέθοδο διδασκαλίας. Γράφει σχετικά:

  «Η επεξεργασία της διδασκόμενης τραγωδίας ή κωμωδίας με τρόποι βιωματικό, με μέθοδο ενασχόλησης πέρα από το κοινό και σύνηθες για κάθε μάθημα διανοητικό και πρακτικό επίπεδο, τελεσφορεί μέσα από πολλαπλούς δρόμους θεατρικής επαφής με το έργο. Για να επιτύχει την ουσιαστική και δραστική συμμετοχή των μαθητών σε θεατρικές ενέργειες, ο εκπαιδευτικός αξιοποιεί τον βιωματικό χαρακτήρα του θεάτρου και εντάσσει θεατρικές τεχνικές στη διδασκαλία. Καθοδηγεί τους μαθητές να προσεγγίσουν βιωματικά τη γνώση, να συνδέσουν το διδασκόμενο κείμενο αρχαίου δράματος με τη σκηνική του φύση, να μετάσχουν προσωπικά στις καταστάσεις του έργου αναφοράς, αποκτώντας άμεση αντίληψη, και να εξοικειωθούν με απλές ή σύνθετες θεατρικές μορφές. Σημειωτέον ότι το ζητούμενο δεν είναι μόνο η συναισθηματική εμπλοκή αλλά και η ταυτόχρονη παροχή διανοητικών ερεθισμάτων» (σελ. 159).

  Εξαιρετικές όλες οι εισηγήσεις, αποτελούν χρήσιμο βοήθημα όχι μόνο για τον εκπαιδευτικό αλλά και γενικότερα για κάθε ένα που ασχολείται με το θέατρο.

Μπάμπης Δερμιτζάκης

81η ιστορία, Ο Μίκης

81^η ιστορία, Ο Μίκης

  Χρησιμοποιούμε συχνά κάποια ονόματα γυναικών μετωνυμικά, υποδηλώνοντας μια ορισμένη κατηγορία του ασθενούς φύλου και όχι ένα συγκεκριμένο πρόσωπο. Η Κατίνα είναι η κάθε κουτσομπόλα, ενώ λέμε και «έγινε της Πόπης», για να μη χρησιμοποιήσουμε την άλλη λέξη που αρχίζει από πι. Όσο για την κερά Μαρία, αυτή είναι η απρόσωπη γυναίκα του λαού.

  Έρχεται ο Μίκης στο χωριό μου, ως υποψήφιος βουλευτής του ΚΚΕ. Οι χωριανοί μου συγκεντρώνονται στην υπέροχη πλατεία μας και ο Μίκης τους βγάζει λόγο. Μιλάει για την ακρίβεια, για το καλάθι της νοικοκυράς, κ.λπ. κ.λπ. Κάποια στιγμή λέει: «Και πηγαίνει η κερά Μαρία να ψωνίσει και…».

  Και πετάγεται η κυρά Μαρία, φιλολογικό ψευδώνυμο του Αντώνη Χατζάκη στον οποίο έχουμε αναφερθεί και σε άλλες κατωχωρίτικες ιστορίες, και λέει με χαμηλή φωνή στους διπλανούς: «Είδατε πόσο μακριά έφτασε η χάρη μου; Ακόμη και ο Θοδωράκης με ξέρει».

  Υπενθυμίζω ότι το παρατσούκλι το απέκτησε στο δημοτικό για τα γυαλιά που φορούσε, σαν τη δασκάλα μας την κυρία Μαρία.

Mehdi Sabbaghzadeh, The senator

Mehdi Sabbaghzadeh, The senator (1983)

  Το μοτίβο του διεφθαρμένου αξιωματούχου μας είναι γνωστό από τα χολιγουντιανά έργα. Εδώ το μοτίβο αυτό το βλέπουμε σε ιρανική ταινία.

  Η ταινία γυρίστηκε το 1983, όμως ο Mehdi Sabbaghzadeh πολύ έξυπνα τοποθετεί τη δράση την εποχή του Σάχη. Σε κάθε καθεστώς υπάρχουν διεφθαρμένοι αξιωματούχοι, όμως άντε να το πεις στο Χομεϊνί.

  Ένας αγνός νεαρός και ένας αδιάφθορος αστυνομικός είναι οι κύριοι ήρωες της ταινίας. Τον νεαρό τον προσλαμβάνει ένας έμπορος ναρκωτικών. Οδηγώντας τρελά το ταξί του τον γλίτωσε από την καταδίωξη των αντιπάλων του, και σκέφτηκε ότι ήταν κατάλληλος για τη δουλειά του. Δεν του είπε ότι μέσα στα σακιά το σιτάρι που μετέφερε στο φορτηγό ήταν κρυμμένη ηρωίνη, και όταν συλλαμβάνεται από τον αδιάφθορο ορκίζεται  στην αθωότητά του. Ο αστυνομικός τον πιστεύει. Έχει εξάλλου την ηλικία που θα είχε ο γιος του αν δεν είχε πεθάνει από τύφο, και σε δυο φωτογραφίες, στην ηλικία των έξι, μοιάζουν πολύ. Από εκεί και έπειτα αρχίζει μια τρελή περιπέτεια, προσπαθώντας να συλλάβουν τους ενόχους.

  Αμ δε! Η κεφαλή της σπείρας είναι ένας γερουσιαστής, από τους πιο στενούς συνεργάτες του Σάχη. Η καταγγελία του αδιάφθορου αστυνομικού πέφτει στο κενό. Ένας κατώτερος συνεργάτης του γερουσιαστή, αστυνόμος, σκοτώνεται από τον αρχηγό μιας άλλης συμμορίας. Πέφτει πάνω με το αμάξι του. Προλαβαίνει όμως, ενώ είναι πεσμένος στο έδαφος, να τον πυροβολήσει και να τον σκοτώσει.

  Τι γίνεται όμως με τον γερουσιαστή; Όταν η κορυφή της εξουσίας είναι διεφθαρμένη, ένας αδιάφθορος δεν έχει άλλη επιλογή παρά να πάρει το νόμο στα χέρια του. Σε μια συγκέντρωση αξιωματούχων με θέμα την πάταξη των ναρκωτικών στην οποία ο γερουσιαστής είναι ο κεντρικός ομιλητής, ενώ εκφωνεί την ομιλία του ο αδιάφθορος πετάγεται μέσα από το ακροατήριο και τον πυροβολεί. Σε μια αρχική σκηνή της ταινίας έναν ανάλογο λόγο εκφωνούσε ο αστυνόμος που κτυπήθηκε με το αμάξι από τον αρχηγό της αντίπαλης συμμορίας.   

  Πολύ καλή ταινία.

Five-dedicated to Kiarostami (small vibrations of Eternity)

Five-dedicated to Kiarostami (small vibrations of Eternity)

It is meant as homage to Abbas Kiarostami, imitating his “Five-Dedicated to Ozu”, with a special admiration for Amir Naderi’s “Water, wind, dust”. Considering dust as a metonymy of earth, one easily recognizes in the title the three of the four Empedoclean elements: Earth, wind, water, though the fourth, fire, is also present. The first four shots were recorded in the garden of my native home in Cato Horio, Ierapetra, Crete, Greece, and the fifth at the Trinity church of my village, in Easter’s eave mass (11-4-2015). The fire is called “founara”, and with it a Judas’ effigy is burnt.

Jafar Panahi and Kambuzia Partovi, Closed curtain

Jafar Panahi and Kambuzia Partovi, Closed curtain (pardé 2013)

  Έχουμε γράψει για αρκετά έργα του Panahi: συγκεντρωτικά βρίσκονται με τίτλο «Most of his movies», και στη συνέχεια για το «Ακορντεόν» και «Αυτή δεν είναι μια ταινία».

  Το έργο θα μπορούσε να ονομαστεί και ο «Ιρανικός σκύλος», κατ’ αναλογία με τον «Ανδαλουσιανό σκύλο» του Μπουνιουέλ.

  Ένας συγγραφέας καταφεύγει στη βίλα του φίλου του, μπροστά στη θάλασσα, για να γράψει. Μαζί του έχει τον σκύλο του, που εμφανίζεται συχνά πυκνά όπως και το ιγκουάνα στο This is not a film. Ξαφνικά ορμάνε μέσα στο σπίτι ένας νεαρός άντρας και μια νεαρή γυναίκα. Δεν είναι ζευγάρι, είναι αδέλφια, μαθαίνουμε λίγο πιο ύστερα. Τους κυνηγάει οι αστυνομία. Δεν είναι αντικαθεστωτικοί, απλά ήσαν σε ένα πάρτι και τους πήρε χαμπάρι η αστυνομία. Έρχονται πράγματι οι αστυνομικοί στη βίλλα, αλλά μη βλέποντας κανένα φως (ο νεαρός έχει κλείσει στο μεταξύ τον γενικό) φεύγουν. Σε λίγο φεύγει και ο νεαρός για να φέρει ένα αμάξι να πάρει την κοπέλα. Τον προειδοποιεί να την προσέχει γιατί είναι αυτοκτονική.

  Κάποια στιγμή τη χάνει. Τρέχει στην ταράτσα και τη βρίσκει να ρεμβάζει στο σκοτάδι. Φοβάται ότι ο σκοπός της ήταν να φουντάρει. Αργότερα την βλέπουμε να προχωράει μέσα στη θάλασσα μέχρι που χάνεται και το κεφάλι της κάτω από το νερό. Αλήθεια, είχε γεμίσει τις τσέπες της με πέτρες, όπως η Βιρτζίνια Γουλφ;

  Μέχρι εδώ όλα καλά, γιατί μετά ο ρεαλισμός της ταινίας εξαφανίζεται. Διαβάζουμε στην βικιπαίδεια:

  The film abruptly changes and becomes more surrealistic when film director Jafar Panahi and other film crew members appear in the villa, with the entire film up to that point having been fictitious.

  Πιο πριν διαβάσαμε:

  Panahi stated that he began shooting the film in a state of melancholy but managed to recover by the film's completion.

  Ένοιωσα αμήχανα όταν τέλειωσε η ταινία. Μάλιστα έγραψα ένα δεκαπεντασύλλαβο για να τον εντάξω μέσα σ’ αυτή την κριτική: «Δεν συμπαθώ την ποίηση για την ασάφειά της», με στόχο να συμπληρώσω ότι ούτε οι ταινίες που είναι αφηγηματικά ασαφείς μου αρέσουν. Αναγνωρίζεις βέβαια αμέσως σ’ αυτή τον μεγάλο σκηνοθέτη, αλλά όταν από την ταινία δεν καταφέρνεις να βγάλεις ένα νόημα, ε, δεν έχει νόημα να το ψάχνεις.

  Ή μήπως έχει;

  Διαβάζοντας σήμερα το πρωί το λήμμα της βικιπαίδειας από την οποία πήρα τα παραπάνω αποσπάσματα τα πράγματα ξεκαθάρισαν στο μυαλό μου.

  Συνειδητοποίησα κατ’ αρχήν ότι όλες οι σκηνές του έργου είναι τραβηγμένες μέσα στη βίλλα, τη βίλλα του Τζαφάρ Παναχί στην οποία υποχρεώθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό για κάμποσο καιρό.

  Τι ταινία μπορείς να γυρίσεις όταν σου απαγορεύεται να βγεις από το σπίτι σου; Προφανώς είχε ένα σενάριο στο μυαλό του ο Παναχί με βάση το οποίο οι αρχικές σκηνές, αυτές που είδαμε, θα μπορούσαν να γυριστούν μέσα σε ένα σπίτι. Μετά όμως τι γίνεται;

  Ο σουρεαλισμός τελικά της ταινίας δεν είναι σουρεαλισμός σουρεαλισμός. Είναι μια διαμαρτυρία για την απαγόρευση που του έχει επιβληθεί, για 20 χρόνια να μη γυρίσει ταινία (μετά ας γυρίσει, εξάλλου μπορεί να έχει αλλάξει το καθεστώς). Η αυτοκτονία της Μελίκα είναι μια δραματοποίηση της δικής του συναισθηματικής κατάστασης, της μελαγχολίας όπως αναφέρεται στο δεύτερο απόσπασμα. Σε μια σουρεαλιστική σκηνή βλέπουμε τον Παναχί να κατευθύνεται επίσης μέσα στη θάλασσα, όπως έκανε πριν και η κοπέλα. Όμως πριν χωθεί ολόκληρος μέσα στο νερό τα καρέ γυρνάνε προς τα πίσω, στο σημείο από όπου ξεκίνησε. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι κατάφερε να αντισταθεί σε αυτοκτονικές παρορμήσεις.

  Ξεχάσαμε να πούμε ότι ο Partovi είναι στο ρόλο του συγγραφέα. Όμως, να το πούμε και αυτό, η κοπέλα είναι πολύ όμορφη. Ελπίζω μετά από αυτή την ταινία να μην της απαγορεύσουν και αυτής να παίζει.