Κάποιες σκέψεις για την αναπαράσταση της γυναίκας στις μυθοπλασίες

Κάποιες σκέψεις για την αναπαράσταση της γυναίκας στις μυθοπλασίες

Το παρακάτω κείμενο δημοσιεύτηκε στον τόμο «Γεραπετρίτικη έκφραση 2009», έκδοση της εφημερίδας «Ιεράπετρα 21ος αιών», το 2009. Κάναμε την ανάρτηση όταν μας ζητήθηκε το κείμενο, και προσθέτουμε τα στοιχεία της έκδοσης εκ των υστέρων.

  Τα δύο κύρια στερεότυπα της γυναίκας που κυριαρχούν ή παρεμβάλλονται στις ερωτικές φαντασιώσεις των αντρών είναι το στερεότυπο της μητέρας και το στερεότυπο της πόρνης. Η πρώτη αποτελεί αντικείμενο λατρείας, η δεύτερη αντικείμενο πόθου. Τα δύο αυτά στερεότυπα, φυλογενετικά ή πολιτιστικά κληροδοτήματα αδιάφορο,(σημ.1) κυριαρχούν και στις μυθοπλασίες, με τις απαραίτητες βέβαια παραλλαγές. Δίπλα στη Νανά του Ζολά υπάρχει η Φεγγαροντυμένη στον Κρητικό του Σολωμού, δίπλα στην Εμμανουέλλα υπάρχει η Ζυλί στην Μπλε ταινία του Κισλόφσκι. Πάνω σε αυτά τα στερεότυπα είναι δομημένοι και δυο από τους γυναικείους ρόλους της Όπερας του Πεκίνου, της qing yi και της hua dan, της σοβαρής, αξιοπρεπούς κοπέλας και της ζωηρής, πεταχτούλας κοπελιάς.
  Ο Νίκος Καζαντζάκης αντιμετωπίζει τη γυναίκα ως εμπόδιο στους υψηλούς στόχους του ήρωα (Η Εμινέ στον Καπετάν Μιχάλη, η Μαγδαληνή στον Τελευταίο Πειρασμό), ενώ ο Σαίξπηρ σαν την κύρια αιτία της πτώσης του (Μάκβεθ, Βασιλιάς Ληρ, Άμλετ). Στον χριστιανισμό η Εύα, η αρχετυπική femme fatale, παρασύρει τον άντρα στο κακό, και γι αυτό εικονογραφικά παριστάνεται ως ελκυστική γυναίκα, ακόμη και στην βυζαντινή αγιογραφία. Ο Γαλάζιος άγγελος, η μοιραία γυναίκα που οδηγεί τον σεβαστό καθηγητή στην αυτοκαταστροφή στη θαυμάσια αυτή ταινία του Ζόζεφ Φον Στέρνμπεργκ με την Μάρλεν Ντίντριχ στον κεντρικό ρόλο, έχει γίνει το σύμβολο του γυναικείου πειρασμού.
Στο παραδειγματικό δίπολο συμβιβασμός/ μη συμβιβασμός,(σελίδα 149) που όπως υποστηρίξαμε στη διδακτορική μας διατριβή (σημ.2) αποτελεί συχνότατο μοτίβο, συχνά μάλιστα κύριο, όχι μόνο στην ελληνική πεζογραφία και δραματουργία αλλά και στην παγκόσμια, η γυναίκα κατέχει το αριστερό σκέλος, το σκέλος του συμβιβασμού το οποίο απαξιώνεται, ενώ ο άντρας το δεξιό, του μη συμβιβασμού, το οποίο και αναδεικνύεται ως αξία. Στην κινέζικη φιλοσοφία του ying και του yang, η γυναίκα βρίσκεται στον παραδειγματικό άξονα του yang, του σκοτεινού γήινου στοιχείου. Στο αρχαίο ελληνικό θέατρο η γυναίκα δεν πάτησε ποτέ το πόδι της στη σκηνή, το ίδιο και στην Όπερα του Πεκίνου και στο θέατρο Νο, όπου τους γυναικείους ρόλους τους παίζουν άνδρες (μόλις στα τελευταία χρόνια στην Όπερα του Πεκίνου τους γυναικείους ρόλους τους παίζουν γυναίκες), ενώ από το Καμπούκι η γυναίκα εκδιώχθηκε κακήν κακώς.
  Σε παλιότερο κείμενό μας διαπιστώναμε ότι «οι ευρωπαίοι συγγραφείς δολοφονούν τη μοιχαλίδα», (σημ.3) σε μια υποσυνείδητη, κατά τη γνώμη μας, προσπάθεια, απαξίωσης της μοιχείας. Και όχι οποιασδήποτε μοιχείας, αλλά της γυναικείας μοιχείας. Ο μοιχός Πίκερτον δεν θα τιμωρηθεί, αλλά αντίθετα το αθώο θύμα του, η μαντάμ Μπατερφλάι, απελπισμένη θα αυτοκτονήσει, στην ομώνυμη όπερα του Πουτσίνι.
  Είναι γεγονός: η γυναίκα είτε διαπράττει μοιχεία είτε την υφίσταται, είναι το θύμα. Αυτά βέβαια στις μυθοπλασίες, γιατί στη ζωή τα πράγματα δεν είναι πάντα έτσι. Είναι όπως και με τις αστυνομικές ταινίες, όπου ο δολοφόνος δεν ξεφεύγει ποτέ, αντίθετα από ό, τι συμβαίνει στην πραγματικότητα.
  Η Μανόν Λεσκώ; καλά να πάθει, τόσο στο έργο του αββά Πρεβό όσο και στο έργο του Πουτσίνι. Τιμωρήθηκε γιατί δεν στάθηκε πιστή στον αγαπημένο της, που τον παράτησε για τη μεγάλη (σελίδα 150)ζωή. Η μεταμέλειά της δεν μπορεί να την ανυψώσει στο επίπεδο μιας τραγικής ηρωίδας, και μόνο η υπέροχη μουσική του Πουτσίνι μας κάνει να νιώσουμε κάποιον οίκτο γι αυτήν, όταν με σπαραγμό τραγουδά «Sola, perduta, abandonata», μόνη, χαμένη, εγκαταλειμμένη.
  Η Φαίδρα τιμωρείται και αυτή με αυτοκτονία, παρόλο που μοίχευσε μόνο στη σκέψη της. Ενδοκειμενικά βέβαια ως αιτία της αυτοκτονίας της φαίνεται το ψέμα που είπε, ότι τάχα την φλέρταρε ο πρόγονός της ο Ιππόλυτος, εξωκειμενικά όμως υποπτευόμαστε ότι τιμωρήθηκε, ασυνείδητα βέβαια, από το δημιουργό της τον Ευριπίδη, για τη μοιχεία που σχεδίαζε. Δεν είναι τυχαίο ότι ο τίτλος του έργου στην Ευριπίδεια τραγωδία είναι «Ιππόλυτος», σαν να είναι αυτός το κεντρικό τραγικό πρόσωπο του έργου. Μόνο ο Ρακίνας τοποθετεί τη Φαίδρα ως το κορυφαίο τραγικό πρόσωπο, δίνοντας το όνομά της στην τραγωδία του.
  Τιμωρήθηκε ποτέ ο μοιχός;
  Μα στη Μήδεια, όπου ο Ιάσωνας βλέπει τα παιδιά του να σκοτώνονται από τη γυναίκα του, η οποία με αυτό τον μακάβριο τρόπο θέλει να τον εκδικηθεί για την απιστία του. Μόνο που στο έργο αυτό δεν απαξιώνεται ο μοιχός αλλά η γυναίκα που υπέστη τη μοιχεία.
  Μια από τις λειτουργίες της μυθοπλασίας, μυθιστορηματικής, δραματικής ή κινηματογραφικής αδιάφορο, είναι η απαξίωση ή ο εκθειασμός αντιλήψεων, στάσεων και συμπεριφορών. Έτσι η απαξίωση της μοιχείας στα έργα που αναφέραμε έχει και το εξισορροπητικό αντίθετό της, την καταξίωση της γυναίκας που αυτοθυσιάζεται για τον άνδρα που αγαπά.
  Το θέμα αυτής της αυτοθυσίας είναι κεντρικό σε δύο κορυφαία δραματικά έργα, την Άλκηστη του Ευριπίδη και το Αντίο Παλλακίδα μου, έργο της Όπερας του Πεκίνου. Η Άλκηστις δέχεται να κατέβει στον Άδη προκειμένου να επανέλθει στη ζωή ο σύζυγός της, ενώ η παλλακίδα αυτοκτονεί, για να μην έχει την έγνοια της ο αγαπημένος της βασιλιάς στην αποφασιστική μάχη που επρόκειτο να δοθεί την επόμενη μέρα και δειλιάσει.
Η γυναίκα μπορεί λοιπόν να κάνει τον ήρωα να ξεστρατίσει (σελίδα 151) από τον υψηλό του στόχο και με την απλή της παρουσία. Εξαιτίας αυτού του ενδεχόμενου είναι που οδηγείται η παλλακίδα στην αυτοκτονία, για να μπορέσει ο αγαπημένος της να σταθεί στο ύψος του ως βασιλιάς.
  Υπάρχουν άραγε αντίστροφα παραδείγματα ως κυρίαρχα μοτίβα στην παγκόσμια μυθοπλασία; Υπάρχουν έργα που ο άντρας να αυτοθυσιάζεται για τη γυναίκα που αγαπά;
  Μου έρχονται στο νου μόνο δυο έργα. Το ένα είναι ο Γαλάζιος Άγγελος, όπου όμως η αυτοθυσία του Εμμάνουελ Ραθ αντιμετωπίζεται ως μια ανόητη πράξη (εγκαταλείπει την καριέρα του), μια και η γυναίκα για την οποία θυσιάζεται δεν αξίζει τη θυσία του. Όσο για τον πρίγκηπα Νεκλούντωφ στην Ανάσταση του Τολστόι, αυτός ακολουθεί την Αικατερίνη Μάσλοβα στην εξορία όχι από έρωτα αλλά από τύψεις και ενοχές.
  Το συμπέρασμα που μπορούμε να βγάλουμε είναι ότι η γυναίκα υφίσταται την αντρική καταπίεση ακόμα και στην τέχνη. Μέσω της μυθοπλασίας τής υποβάλλονται στάσεις ζωής τέτοιες που βολεύουν το αντρικό φύλο. Δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αυτό βρίσκεται στις συνειδητές προθέσεις των δημιουργών, όμως πιστεύουμε πως υποσυνείδητα χειρίζονται τη γυναίκα σύμφωνα με τα συμφέροντα του φύλου τους. (σελίδα 152)

Σημειώσεις

1. Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, στο οποίο βλέπουμε την ένταση ανάμεσα σε αυτά τα δύο στερεότυπα, δεν υπάρχει στους Τρόμπριαντ, ένα από τους πρωτόγονους λαούς της Ωκεανίας, διαπιστώνει ο κοινωνικός ανθρωπολόγος Μπρονισλάβ Μαλινόφσκι, υποθέτοντας έτσι ότι είναι ειδικό δημιούργημα του δυτικού πατριαρχικού πολιτισμού.
2.Μπάμπης Δερμιτζάκης, Αφηγηματικές τεχνικές, Αθήνα 2000, εκδόσεις Gutenberg.
3.Μπάμπης Δερμιτζάκης, «Η τιμωρία της μοιχαλίδας στο Ευρωπαϊκό μυθιστόρημα», στο Ανθρωπολογία των φύλων, επιμ. Σωτήρης Δημητρίου, Αθήνα 2001, Σαββάλας, σελ. 141-147.
Τα κείμενά μου είναι αναρτημένα στην ιστοσελίδα μου