Amin Maalouf, Τα λιμάνια της Ανατολής

Amin Maalouf, Τα λιμάνια της Ανατολής (μετ. Νίκη Ντουζέ-Μαρία Ρομπλέν), Ωκεανίδα 1998, σελ. 230

  Έχουμε ξαναγράψει για τον Amin Maalouf, για την «Απορρύθμιση του κόσμου» και τις «Φονικές ταυτότητες». Σειρά έχουν τα «Λιμάνια της Ανατολής».

  Σε αντίθεση με τα δυο προηγούμενα, αυτό είναι μυθιστόρημα. Γράφηκε δυο χρόνια πριν από τις «Φονικές ταυτότητες», το 1996. Εδώ ο Οσσιάν και η Κλάρα αγνοούν τις φονικές ταυτότητές τους (μουσουλμάνος ο πρώτος, εβραία η δεύτερη) και ερωτεύονται. Μια ακόμη περίπτωση της αγάπης χωρίς σύνορα.

  Το θέμα της αγάπης χωρίς σύνορα πραγματεύεται επίσης η Πασχαλία Τραυλού στο μυθιστόρημά της «Ρόδα της σιωπής» και ο Κώστας Θρασυβούλου στο βιβλίο του με αυτόν ακριβώς τον τίτλο, «Αγάπη χωρίς σύνορα», όπου αφηγείται την αληθινή ιστορία μιας ελληνίδας και ενός ιταλού στρατιώτη τα χρόνια της κατοχής. Και βέβαια την πραγματική ιστορία του Αντόνιο και της Καλλιόπης, από τον Παχύ Άμμο, θεία του φίλου μου του Μιχάλη, την ξέρω πολύ καλά.

  Η ιστορία είναι στο μεγαλύτερο μέρος της εγκιβωτισμένη. Τη μεταγράφει από τις σημειώσεις του ο αφηγητής, σημειώσεις που κράτησε στις συναντήσεις που είχε με τον Οσσιάν, στη διάρκεια τεσσάρων μόλις ημερών.

  Ο Οσσιάν είναι από το Λίβανο, αλλά στα χρόνια της κατοχής βρίσκεται στο Παρίσι. Παίρνει μέρος στην αντίσταση και γνωρίζεται με την Κλάρα. Η Κλάρα είναι εβραία. Θα παντρευτούν, και θα ζουν κυρίως στο Λίβανο, αλλά και στη Χάιφα. Όμως οι καιροί είναι ταραγμένοι, μιλάμε για το 1947. Πηγαίνοντας να δει τον ετοιμοθάνατο πατέρα του ο Οσσιάν χωρίζεται από την Κλάρα, που είναι έγκυος την κόρη τους. Παθαίνει μια νευρική κρίση που τον βυθίζει στην «τρέλα». Τα ασυνάρτητα γράμματά του αποθαρρύνουν την Κλάρα από το να επιστρέψει. Ο αδελφός του θα τον εγκλείσει σε μια νευρολογική κλινική με απώτερο στόχο να οικειοποιηθεί το μερίδιό του από την πατρική περιουσία. Η κόρη του που θα τον συναντήσει χρόνια μετά σχεδιάζει να τον απαγάγει, όμως θα αποθαρρυνθεί από τον Μπερτράν, ηγετικό στέλεχος της Αντίστασης. Ο Οσσιάν θα ξεφύγει μόνο όταν θα ξεσπάσει ο εμφύλιος μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων στο Λίβανο που έχει σαν αποτέλεσμα κάποια στιγμή, μπροστά σε μια επαπειλούμενη επίθεση στην κλινική, να το σκάσουν ο διευθυντής και το προσωπικό αφήνοντας τους νοσηλευόμενους στην τύχη τους.

  Ο Οσσιάν μπορεί να είχε μια κρίση τρέλας, όμως στην κατάσταση αυτή βρισκόταν όλα αυτά τα χρόνια από τα φάρμακα που του έδιναν για να τον έχουν σε καταστολή. Ήδη πριν από τη φυγή του θα κοιτάξει να αποτοξινωθεί, μειώνοντας με πονηριά τις δόσεις. Ελεύθερος πια, στέλνει μια επιστολή στην Κλάρα και της ζητάει να βρεθούν στο ίδιο μέρος που είχαν ορίσει παλιά για ένα ραντεβού, τότε που ήσαν στην Αντίσταση. Θα έλθει;

  Εδώ σταματάει η εγκιβωτισμένη ιστορία. Ο αφηγητής παρακολουθεί από μακριά περίεργος.

  Θα έλθει. Αλλά τι θα γίνει μετά; «Θα φύγουν μαζί πιασμένοι χέρι χέρι ή θα πάρει καθένας το δρόμο του; Θα ’θελα να περιμένω, θα ’θελα τόσο πολύ να μάθω. Όχι όμως, φτάνει, πρέπει να φύγω.

  Ζευγάρια περαστικών σταματούν και τους παρατηρούν, με περιέργεια, με στοργή. Εγώ δεν μπορώ να τους κοιτάξω με τον ίδιο τρόπο. Εγώ δεν είμαι ένας περαστικός» (σελ. 230).

  Αυτό είναι το τέλος του έργου. Καθόλου ρεαλιστικό. Καθένας στη θέση του θα ήθελε να μείνει, να δει ακριβώς αυτό που ο ίδιος δεν θέλει να δει: Θα φύγουν μαζί πιασμένοι χέρι χέρι ή θα πάρει καθένας το δρόμο του;

  Έχω γράψει για το «ανοιχτό τέλος» σε κάποιες κριτικές μου για ταινίες και έχω αναφερθεί στο «Διπλό βιβλίο» του Δημήτρη Χατζή και το «Μαγικό βουνό» του Τόμας Μαν. Για την ταινία του Abbas Kiarostami «Copie conforme» γράφω: «Όμως ο Κιαροστάμι, με το ανοιχτό τέλος θέλει να μας δείξει ότι δεν έχει γράψει ένα ρομάντζο (το σενάριο είναι δικό του) με τραγικό ή αίσιο τέλος, γιατί το τέλος αυτό θα ξεστράτιζε από το «μήνυμα» του έργου: Την εικονογράφηση μιας γυναίκας μόνης στη ζωή, που ψάχνει απεγνωσμένα για ένα σύντροφο».

  Θα μπορούσα να τελειώσω με ανάλογο τρόπο λέγοντας ότι ο Μααλούφ δεν ήθελε να προσληφθεί το βιβλίο του ως ρομάντζο για να προβληθούν καλύτερα τα κύρια θέματα του μυθιστορήματός του που είναι ο ξεριζωμός (από την Τουρκία. Ο πατέρας του Οσσιάν είναι Τούρκος αλλά η μητέρα είναι Αρμένισσα), η αγάπη χωρίς σύνορα σε πείσμα των «φονικών ταυτοτήτων», και ο ζοφερός κόσμος των ψυχιατρείων.

  Ένα από τα ελάσσονα θέματα του βιβλίου είναι και η φιλία χωρίς σύνορα, ανάμεσα σε ένα Τούρκο, τον πατέρα του Οσσιάν, και σε έναν Αρμένη. Μου θύμισε τη φιλία του Λιόντου με τον Νετζίπ στο «Ιμαρέτ» του Γιάννη Καλπούζου. 

  Το ξέρω σαν ανέκδοτο, με ένα γιατρό και ένα γύφτο. Το διαβάζω κι εδώ:

  «-Να ξέρεις πως ο αδελφός σου θα ’χει πάντα ένα μοναδικό πλεονέκτημα απέναντί σου.

–Ποιο; Ρώτησα. –Εκείνος είναι ο αδελφός ενός πρώην αντιστασιακού ενώ εσύ είσαι μόνο ο αδελφός ενός πρώην λαθρέμπορου» (σελ. 190).

  Ο πρώην λαθρέμπορος λοιπόν που κανόνισε να μείνει ο αδελφός του για πάντα στην ψυχιατρική κλινική κάποια στιγμή έγινε υπουργός.

  Το έχω λίγο βαρεθεί, να ψάχνω για ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους. Ίσως αυτός είναι ο λόγος που βρήκα μόνο ένα. «Το έπαιζε στα χέρια του, στριφογυρίζοντάς το» (σελ. 70).

  Ελπίζω ότι θα ξαναδιαβάσω και άλλο έργο του Μααλούφ, είναι πάρα πολύ καλός.