Φρανσουά Ραμπελαί, Γαργαντούας και Πανταγκρυέλ

Τον Γαργαντούα τον διάβασα μαθητής σε κλασικά εικονογραφημένα. Αργότερα έμαθα ότι ο Μιχαήλ Μπαχτίν στήριξε τη θεωρία του στο έργο του Ραμπελαί και του Ντοστογιέφσκι. Πριν λίγους μήνες διάβασα την υπέροχη «Μίμηση» του Erich Auerbach – γράψαμε γι αυτή στο blog – ένα από τα κεφάλαια της οποίας είναι αφιερωμένο στον Ραμπελαί. Αυτό με παρότρυνε να αγοράσω και να διαβάσω το βιβλίο (Πρώτη έκδοση από το Γαλλικό Ινστιτούτο το 1994 και μετά από δέκα χρόνια από την Εστία, σε μετάφραση του Φίλιππου Δρακονταειδή).
Θα μιλήσω γι αυτό διαλεγόμενος με τον Auerbach.
Ο Auerbach στο έργο του έχει ως άξονα τον σχολιασμό του ύφους, ξεχωρίζοντας έργα υψηλού υφολογικού επιπέδου και έργα χαμηλού υφολογικού επιπέδου, καθώς και έργα στα οποία ανακατεύονται το υψηλό με το χαμηλό ύφος. Σ’ αυτά τα τελευταία ανήκουν και τα έργα του Ραμπελαί. Γράφει: «Αυτή η ανάμειξη των υφολογικών επιπέδων δεν είναι εφεύρεση του Ραμπελαί… αλλά κατά παράδοξο τρόπο αυτή προέρχεται από το κήρυγμα του ύστερου Μεσαίωνα, όπου η χριστιανική παράδοση της ανάμειξης των υφολογικών επιπέδων είχε ενταθεί στο έπακρο» (σελ. 353). Όμως δεν προέρχεται απ’ αυτήν. Το χαμηλό ύφος που αναμειγνύει ο Ραμπελαί με το υψηλό προέρχεται από το άσεμνο, το οποίο δεν βρίσκεται στο χριστιανικό κήρυγμα. Να δώσουμε για παράδειγμα κάποιους από τους φανταστικούς τίτλους βιβλίων που παραθέτει ο Ραμπελαί σε ένα εκτενές εφέ απαρίθμησης, το οποίο, παρεμπιπτόντως, απαντάται συχνότατα μέσα στις σελίδες του βιβλίου.
«Περί της τέχνης του Πέρδεσθαι ευγενώς εν κοινωνία, υπό…», «Τίνα τρόπον αφοδεύειν…», «Ζεσταρχίδη: περί των κρασοκατανύξεων…», «Το Τάβλι των πουτανιάρηδων μοναχών», «Τα ανοιχτά σώβρακα των χεζιάριδων» κ.ά. (σελ. 233-237).
Και το υψηλό ύφος πού βρίσκεται;
Σε μια ευρυμάθεια που καταπλήσσει, μέσα στην οποία η αρχαιομάθεια (ο Ραμπελαί ήξερε αρχαία ελληνικά) κατέχει μια περίοπτη θέση.
Ποιος ο στόχος αυτής της ανάμειξης των υφολογικών επιπέδων;
Ο Auerbach γράφει:
«Όταν ο ίδιος αναμειγνύει τις άμορφα συσσωρευμένες γνώσεις με χονδροειδή λαϊκά στοιχεία, τότε η ευρυμάθεια δεν προσθέτει κύρος σε ένα δόγμα ή ένα ηθικό δίδαγμα, αλλά υπηρετεί το κωμικό παιχνίδι, που θέλει να παρουσιάσει τα εκάστοτε εκτιθέμενα ως παράλογα ή παράδοξα ή τουλάχιστον να αμφισβητήσει τη σοβαρότητα που οι ενδιαφερόμενοι θέλουν να τους προσδώσουν» (σελ. 362)
Και προσθέτει αμέσως μετά:
«Χωρίς αμφιβολία ο Ραμπελαί είναι λαϊκός: οι ιστορίες του μπορούν πάντοτε να ψυχαγωγήσουν πολύ καλά ένα αμόρφωτο κοινό, εφόσον αυτό καταλαβαίνει τη γλώσσα του. Στην πραγματικότητα όμως το έργο του προοριζόταν για την πνευματική αφρόκρεμα, όχι για το λαό».
Μεταγενέστερο έργο σαν του Ραμπελαί δεν έχω υπόψη μου. Έχουν προφανώς αλλάξει οι εποχές. Στο blog μου είχα επιχειρήσει κάτι ανάλογο, αλλά μου το κατέστρεψαν, μια πονεμένη ιστορία για την οποία έχω γράψει σε προηγούμενο post.
Θα κλίσω αυτό το post - ήδη έχει πάει σε μάκρος και ποιος θα έχει την υπομονή να το διαβάσει – με μια συμπλήρωση σε ένα σημείο του Auerbach, που αν ζούσε φαντάζομαι θα την εύρισκε ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Αντιγράφω:
«Ο Αλκοφριμπάς… βρίσκει έναν άνθρωπο… να καλλιεργεί λάχανα… «Τι κάνεις εδώ φίλε;» και παίρνει την απάντηση… «Φυτεύω λάχανα…». Και συνεχίζει ο Auerbach:
«Αυτό μου θυμίζει τα λόγια ενός μικρού αγοριού που έτυχε κάποτε να ακούσω. Μιλούσε πρώτη φορά στο τηλέφωνο, για να τον ακούσει η γιαγιά του που ζούσε σε άλλη πόλη, και όταν εκείνη τον ρώτησε: «Τι κάνεις παιδί μου;» το αγόρι έδωσε μια περήφανη και αντικειμενικά σωστή απάντηση: «Τηλεφωνώ». Εδώ τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά. Ο αγρότης δεν είναι μόνο απλοϊκός και με περιορισμένη αντίληψη, αλλά έχει και εκείνο το κάπως ύπουλο χιούμορ, που είναι πολύ γαλλικό και ειδικότερα ραμπελαισιανό» (σελ. 349-350).
Αυτό μου θυμίζει – για να αρχίσω κι εγώ με τα λόγια του Auerbach - κάτι ανάλογο που λέγαμε ειρωνικά στο χωριό μου, και που έχω δεκαετίες να ακούσω:
-Είντα κάνεις;
-Κουκιά σπέρνω.
Εδώ έχουμε ένα εφέ δισημίας, με την ερώτηση να γίνεται στη μεταφορική της σημασία (πώς είσαι, τι γίνεσαι) και στον χωριάτη να την παίρνει στην κυριολεκτική. Λεγόταν, και ίσως να λέγεται ακόμη, για άτομα «με περιορισμένη αντίληψη», που άλλα τους ρωτάς και άλλα σου απαντάνε.
Αυτά.
Καλό Πάσχα, και Καλή Ανάσταση (στη μεταφορική σημασία. Αλλά η βαλίτσα φοβάμαι ότι θα πάει μακριά. Και πάλι με τη μεταφορική σημασία).