Κομψότητα ή πειστικότητα της ερμηνείας; Ορέστης και Άμλετ

Κομψότητα ή πειστικότητα της ερμηνείας; Ορέστης και Άμλετ

(Μια συγκριτολογική προσέγγιση δύο τραγωδιών)

Το παρακάτω άρθρο δημοσιεύτηκε στο Λέξημα  και στο Δένδρο, τ. 183-184, Οκτώβριος 2011, σελ. 189-193

   Σε ένα από τα μαθήματα θεατρολογίας που έκανα παλιά στο Πρόγραμμα της Εξομοίωσης (του πτυχίου των αποφοίτων των Παιδαγωγικών Ακαδημιών διετούς φοίτησης με το πτυχίο των αποφοίτων των Παιδαγωγικών Τμημάτων Δημοτικής Εκπαίδευσης των Πανεπιστημίων τετραετούς φοίτησης) και στη συνέχεια στους μαθητές μου στο Βαρβάκειο, ξεκινούσα με την ερώτηση: «Πέστε μου δυο τραγωδίες, η μία του Αισχύλου και η άλλη του Σαίξπηρ, που έχουν το ίδιο μοτίβο: μια γυναίκα σκοτώνει τον άντρα της με τη βοήθεια του εραστή της, και ο γιος στη συνέχεια εκδικείται». Φυσικά ήταν περισσότεροι οι δάσκαλοι από τους μαθητές που έδιναν την απάντηση: «Χοηφόροι» του Αισχύλου (συνήθως ανέφεραν την τριλογία, «Ορέστεια»), «Άμλετ» του Σαίξπηρ. Και η δεύτερη ερώτηση, που την απαντούσα εγώ, ήταν να βρουν μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στις τραγωδίες αυτές. Έδινα σύντομα την περίληψη των έργων, με τέτοιο τρόπο που να τονίζεται αυτή η διαφορά.

  Η Κλυταιμνήστρα σκοτώνει τον άντρα της τον Αγαμέμνονα με τη βοήθεια του εραστή της του Αίγισθου. Ο Ορέστης που μεγαλώνει στην αυλή του βασιλιά της Φωκίδας Στρόφιου, όταν φτάνει στην εφηβική ηλικία και μπορεί να βγάλει διαβατήριο, πηγαίνει στο Άργος, και την ίδια μέρα, χωρίς χρονοτριβή, σκοτώνει τη μητέρα του και τον εραστή της.

  Ο Άμλετ αντίθετα μεγαλώνει στο παλάτι. O πεθαμένος πατέρας του εμφανίζεται σαν φάντασμα, του μιλάει για τη δολοφονία του και του ζητάει να εκδικηθεί τον θάνατό του. Όμως ο Άμλετ χρονοτριβεί. Χρονοτριβεί αμπελοφιλοσοφώντας (κοίτα να δεις, έγραψα αρχικά αμπελοφυλλοσοφώντας). «Να ζει κανείς ή να μη ζει, αυτό είναι το ζήτημα», μονολογεί βαθυστόχαστα κρατώντας στο χέρι του ένα ανθρώπινο κρανίο.

  Ο βασιλιάς όμως δεν είναι βλάκας. Ξέρει ότι η ιδέα της εκδίκησης βασανίζει τον Άμλετ και σκέφτεται να τον βγάλει από τη μέση πριν αντλήσει το κουράγιο και εκδικηθεί για το θάνατο του πατέρα του. Στέλνει τον Άμλετ με συνοδεία δυο φρουρούς στον βασιλιά της Αγγλίας για διακοπές. Οι συνοδοί κουβαλάνε ένα γράμμα για το βασιλιά. Ο Άμλετ μπορεί να είναι αναβλητικός αλλά όχι και βλάκας, καταλαβαίνει ότι το γράμμα αυτό είναι ύποπτο, και αφού μεθάει και κοιμίζει τους φρουρούς τούς παίρνει το γράμμα. Το διαβάζει, αλλά δεν μπορούμε, με βάση την καχυποψία του, να πούμε ότι μένει και ολότελα έκπληκτος από το περιεχόμενό του, που λέει περιληπτικά, «βασιλιά, μόλις έλθει ο Άμλετ, σκότωσέ τον». Ο Άμλετ το αντικαθιστά με ένα άλλο γράμμα που λέει «βασιλιά, μόλις έλθει ο Άμλετ, σκότωσε τους φρουρούς του».

  Εδώ θα κάνουμε μια παρένθεση. Ο Τομ Στόπαρντ πραγματεύεται την τραγικότητα της μοίρας των δυο φρουρών χιουμοριστικά, στο έργο του «Ο Ρόζενκραντς και ο Γκίλντενστερν είναι νεκροί». Επιτυχημένο έργο, όπως είναι επιτυχημένα και ένα σωρό άλλα έργα που πραγματεύονται χιουμοριστικά τον λαουτζίκο. Δεν υπάρχει τραγική μοίρα του λαού, υπάρχει μόνο τραγική μοίρα των βασιλιάδων. Το γιατί είναι μεγάλη ιστορία, γι’ αυτό και κλείνουμε εδώ την παρένθεση.

  Έτσι και γίνεται, σκοτώνονται οι φρουροί. Κάποια στιγμή ο Άμλετ επιστρέφει ανανεωμένος από τις διακοπές του. Ε, δεν μπορεί, ο καθαρός αέρας της Αγγλίας του έκανε καλό, τώρα θα πάρει εκδίκηση.

  Πάλι αναβάλει, όχι όμως και ο βασιλιάς που βάζει σε εφαρμογή άλλο σχέδιο εξόντωσης του Άμλετ. Σε μια μονομαχία με τον Λαέρτη, την οποία έχει κανονίσει ο βασιλιάς, το ξίφος του Λαέρτη είναι δηλητηριασμένο. Ο Λαέρτης το ξέρει. Ο βασιλιάς, καλού κακού, βάζει δηλητήριο στο ένα από τα δυο ποτήρια με κρασί που θα έδιναν στους μονομάχους σε μια ανάπαυλα της μονομαχίας τους. Ο Λαέρτης πληγώνει τον Άμλετ. Είναι λοιπόν καταδικασμένος. Όμως σε κάποια φάση τούς φεύγουν τα ξίφη από τα χέρια, και καθώς ορμάει κάθε ένας να πάρει το πιο κοντινό του ξίφος, τα ξίφη αλλάζουν χέρια. Όταν ο Λαέρτης συνειδητοποιεί την αλλαγή είναι πια πολύ αργά. Σε λίγο τον πληγώνει ο Άμλετ, πιο βαθιά από ότι τον πλήγωσε αυτός. Και το δικό του τέλος είναι προδιαγεγραμμένο.

Η βασίλισσα, που ξαφνικά διψάει, αρπάζει ένα από τα δυο ποτήρια για να πιει. Ο βασιλιάς δεν μπορεί να την εμποδίσει, γιατί θα αποκαλυφθεί το σχέδιό του. Η βασίλισσα, καθώς κατεβάζει άσπρο πάτο το ποτήρι που ήταν γεμάτο δηλητήριο, πέφτει ξερή. Ο Άμλετ κοιτάζει έκπληκτος. Όμως εν τω μεταξύ πέφτει κάτω και ο Λαέρτης. Καθώς είναι ετοιμοθάνατος, του αποκαλύπτει το σχέδιο του βασιλιά. Τότε, και μόνο τότε, όταν δεν υπάρχουν πια περιθώρια αναβολής γιατί ξέρει ο Άμλετ ότι σε λίγο θα πεθάνει, ορμάει με το ξίφος του εναντίον του βασιλιά και τον τρυπάει.

  Δεν παρέλειπα να αναφέρω μια ρώσικη μεταφορά του «Άμλετ» στην μεγάλη οθόνη, με τον Ινοκέντι Σμοκτουνόφσκι στον επώνυμο ρόλο, και την εξαίσια σκηνή που ορμάει με το ξίφος του εναντίον του βασιλιά, με την κάμερα να τον δείχνει σαν να έχει μια ταχύτητα πάνω από 100 χιλιόμετρα την ώρα. Είναι η σκηνή που μου έχει μείνει ανεξίτηλη στη μνήμη, μετά από τόσες δεκαετίες που έχουν περάσει από τότε που είδα το έργο.

  Και η απάντηση στην ερώτηση.

  Η διαφορά βρίσκεται στους ήρωες. Τον Άμλετ τον χαρακτηρίζει ατολμία, ενώ τον Ορέστη μια μεγάλη αποφασιστικότητα. Και συνεχίζαμε με μια δεύτερη ερώτηση: «Πού πιστεύετε ότι οφείλεται η αποφασιστικότητα τη Ορέστη και η ατολμία του Άμλετ;».

  Δεν τους έδινα πολύ χρόνο για να σκεφτούν, το έπαιρνε αμέσως το ποτάμι, ήθελα να δώσω τη δική μου ερμηνεία. «Η αποφασιστικότητα του Ορέστη αντανακλά την αίσθηση δύναμης του αθηναίου πολίτη που ζούσε σε μια πόλη με δημοκρατικό πολίτευμα, σε μια πόλη όπου σε όλες τις μεγάλες αποφάσεις που θα καθόριζαν την τύχη της συμμετείχε και ο ίδιος, με την παρουσία του στην εκκλησία του δήμου και την ψήφο του. Αντίθετα η ατολμία του Άμλετ εκφράζει την αδυναμία που νοιώθει ο ελισαβετιανός πολίτης σε μια χώρα που τις τύχες της τις καθόριζε εξολοκλήρου η βασίλισσα με το επιτελείο της, ενώ του ίδιου δεν του έπεφτε λόγος». Ήταν μια ερμηνεία που είχε σαν στόχο να εξυμνήσει τη δημοκρατία και να στηλιτεύσει τα απολυταρχικά καθεστώτα.

  Η ερμηνεία αυτή είναι δύσκολο να στηριχθεί σε κειμενικές ή βιογραφικές ενδείξεις. Για μένα όμως σημασία είχε η προβολή μιας ερμηνείας που έγινε με τη λάμψη μιας διαισθητικής σύλληψης και που μου έδινε την ευκαιρία να υμνήσω τη δημοκρατία. Δεν ξέρω αν έχει γίνει μια παρόμοια συγκριτολογική απόπειρα, αλλά για τη στάση των δυο ηρώων σίγουρα θα υπάρχουν ερμηνείες. Μάλιστα ψάχνοντας στο διαδίκτυο βρήκα σε μια ιστοσελίδα την παρακάτω ερμηνεία για τη στάση του Άμλετ, της οποίας κάνω επικόλληση το σχετικό απόσπασμα:

  «Γνωρίζει τι θα έπρεπε να κάνει, να σκοτώσει τον Κλαύδιο και να εκδικηθεί τον πατέρα του, αλλά αυτό θα σήμαινε βέβαιο θάνατο του Άμλετ. Στη διάρκεια του μαρτυρίου του βλέπουμε να τον συγκρατεί η αναποφασιστικότητά του. Εδώ εστιάζει κυρίως το έργο, με τους θεατές να αναρωτιούνται γιατί ο Άμλετ καθυστερεί την εκδίκηση. Ο Άμλετ καθυστερεί την εκδίκησή του γιατί είναι ένας αληθινά ηθικός άνθρωπος. Ασκεί την ηθική στα δικά του συναισθήματα και εμπειρίες. Γνωρίζει ότι το να ορμήσει και να σκοτώσει τον Κλαύδιο θα ήταν λάθος».

  Να λοιπόν μια άλλη ερμηνεία για την αναβλητικότητα του Άμλετ: γιατί είναι ένας αληθινά ηθικός άνθρωπος.

  Ο Ουμπέρτο Έκο μιλάει για ερμηνεία και υπερερμηνεία, καθώς και για χρήση των κειμένων. Εγώ έκανα συνειδητά χρήση, πιστεύω όμως ότι δεν υπερερμήνευσα. Γνωρίζω ότι η ερμηνεία μου είναι παρατραβηγμένη, όμως είναι κομψή και της γίνεται μια θαυμάσια χρήση.

  Μπορώ να προτείνω και μια άλλη ερμηνεία. Ο Αισχύλος είχε για πρότυπό του στον Ορέστη έναν θαρραλέο νεαρό που έπεσε στη θάλασσα για να σώσει, με κίνδυνο της ζωής του, ένα παιδί που πνιγόταν, και ο Σαίξπηρ ένα νεαρό που τον έβλεπε να διστάζει να πέσει στη θάλασσα, φοβούμενος ότι το νερό θα ήταν πολύ κρύο: να μπει κανείς ή να μη μπει;

  Δεν υπάρχει τίποτα που να αποκλείει την πιθανότητα μιας τέτοιας ερμηνείας, όμως δεν υπάρχει και τίποτα που να την στηρίζει-κάποιες αυτοβιογραφικές σελίδες ας πούμε. Αλλά ακόμη και αν ήταν σωστή, η ερμηνεία που πρότεινα πιο πάνω είναι πιο κομψή. Και της έχω κάνει μια θαυμάσια χρήση.