Βιργινία Βέργη-Νέρη, Προσεγγίσεις στην Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη

Βιργινία Βέργη-Νέρη, Προσεγγίσεις στην Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη, Δρόμων 2016, σελ. 91.

Έχουμε ήδη παρουσιάσει στα Κρητικά Επίκαιρα δυο άλλα βιβλία της εξαιρετικής φιλολόγου Βιργινίας Βέργη-Νέρη, «Το Φόδελε: τοπία, θρύλοι και αληθινές ιστορίες» και «Αναμνήσεις και εμπειρίες από ταξίδια και σχολεία». Σειρά έχει σήμερα το «Προσεγγίσεις στην Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη».

Κρίμα που δεν εκδόθηκε πιο πριν αυτό το βιβλίο. Την «Οδύσσεια» του Νίκου Καζαντζάκη τη διάβασα μόλις πριν λίγους μήνες. Για την ακρίβεια, είναι το τελευταίο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη που διάβασα, καθώς ετοιμαζόμουν να εκδώσω το βιβλίο μου «Ο δικός μου Νίκος Καζαντζάκης» (ΑΛΔΕ 2015), αποτελούμενο από βιβλιοκριτικές για τα βιβλία του μεγάλου μας συγγραφέα που δημοσιεύτηκαν στα Κρητικά Επίκαιρα και/ή στο blog μου. Ο όγκος του, με τους 33.333 στίχους, με τρόμαζε, γι’ αυτό δεν το είχα διαβάσει όλα αυτά τα χρόνια.

Ο βιβλίο αποτελείται από μελετήματα πάνω σε κάποια σημεία της «Οδύσσειας», τα οποία δημοσιεύτηκαν κατά καιρούς σε διάφορα έντυπα. Όμως πριν προχωρήσουμε αξίζει να παραθέσουμε ένα απόσπασμα που αναφέρεται στην επαφή της συγγραφέως με το έργο.

« Όταν για πρώτη φορά, μαθήτρια του Γυμνασίου, ξεφύλλισα την «Οδύσσεια» του Ν. Καζαντζάκη στη Βικελαία του Ηρακλείου, έπαθα σοκ. Από τη μια δεν μπορούσα να παρακολουθήσω το μύθο και τις ιδέες του συγγραφέα. Από την άλλη με γοήτευαν τα στοιχεία του λαϊκού μας πολιτισμού που ήταν ενσωματωμένα στην Οδύσσεια και τα οποία ήταν επίσης διάσπαρτα στην κοινωνία της Κρήτης που ζούσα τότε εγώ. Όπως π.χ. δοξασίες πανάρχαιες, οι οποίες είχαν επιβιώσει μέσω της αρχαίας Ελλάδας και του Χριστιανισμού ως το δικό μας σήμερα. Ο κατάδεσμος, οι μαγικές ιδιότητες του ροδιού, η ωμοπλατοσκοπία, ο κλήδονας, ξόρκια, παροιμίες, λαϊκές παραδόσεις, δημοτικά τραγούδια, ιδιωματικές λέξεις, λαϊκές εκφράσεις, εικόνες.

Η καρδιά επίσης χτυπούσε χαρούμενη όταν το μάτι έπεφτε σε λέξεις που τόσο οι συγχωριανοί μου, οι Φοδελιανοί, όσο και εγώ τις χρησιμοποιούσαμε στην καθημερινή μας ομιλία. Όπως: μελίχλωρος, χεραγκαλιά, λιγομαριάζομαι, νυχτοπαρωρίτης, φουρφουρίζει, κωλοτριβιδίζω, παταχνιά, πυρόμαχος, ποδιαφωτίσματα» (σελ. 69).

Μας είναι γνωστό με τι λαχτάρα ο Καζαντζάκης αποθησαύριζε λέξεις που σπάνια χρησιμοποιούνταν πια στο καθημερινό λεξιλόγιο των κρητικών. Η Βιργινία Βέργη-Νέρη γράφει σχετικά:

«Σκοπός του δεν ήταν να συντάξει απλώς ένα λεξικό, μα από τη μια να σώσει τις λέξεις αυτές, ενσωματώνοντάς τις στην Οδύσσεια, και από την άλλη να δώσει λάμψη, ομορφιά και γοητεία στο κείμενό του με λέξεις παρθένες και αμόλευτες από την καθημερινή χρήση» (σελ. 12).

Σίγουρα δεν ήταν παρθένες λέξεις όπως είπαμε, αλλά το ότι είχαν περιπέσει σε αχρησία τους έδινε το χαρακτηριστικό εκείνο της «ανοικείωσης», για το οποίο είχαν μιλήσει οι ρώσοι φορμαλιστές.

Το βιβλίο ξεκινάει με «Μια πολύ σύντομη περίληψη της Οδύσσειας». Το επόμενο κεφάλαιο είναι «Οι ενσαρκώσεις του Οδυσσέα στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία». Στη συνέχεια η συγγραφέας πραγματεύεται συγκεκριμένα τμήματα έργου. Έτσι έχουμε ένα μελέτημα με θέμα «Η Αίγυπτος μέσα από την Οδύσσεια του Καζαντζάκη», «Η Ράλα, μια γυναικεία μορφή στην Οδύσσεια του Ν. Καζαντζάκη», και, το πιο ενδιαφέρον ίσως, «Στοιχεία του λαϊκού μας πολιτισμού ενσωματωμένα στην Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη». Σ’ αυτό μιλάει πολύ διεξοδικά για τον «κατάδεσμο», την «ωμοπλατοσκοπία» και για τον κλήδονα.

Ο κλήδονας είναι ένα έθιμο που συνηθίζουν να αναβιώνουν κρητικοί σύλλογοι, σε μια περίπου θεατρική παρουσίαση. Μάλιστα είχα συμμετάσχει κι εγώ σε μια τέτοια παρουσίαση, πριν χρόνια, στα Βριλήσσια. Εδώ η συγγραφέας παραθέτει το σχετικό απόσπασμα από την «Οδύσσεια».

«Κι άλλες με χαλκοστάμνα, αμίλητο δροσιό νερό γεμάτη,

κόκκινα μήλα ρίχνουν ξομπλιαστά με μαύρα μοσκοκάρφια,

και μαντινάδες λεν τραγουδιστά της κάθε μιας τη μοίρα,

κι ένα αρχοντόπουλο απονήρευτο βυθάει το αχνό βραχιόνι

κι αργοτραβάει της κάθε αρχόντισσας το μηλοριζικάρι» (σελ. 73).

  Το τελευταίο κεφάλαιο είναι αληθινός θησαυρός. Η Βιργινία Βέργη-Νέρη αποθησαυρίζει «Μερικά επίθετα του Οδυσσέα στην Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη». Υποθέτω το «μερικά» το έβαλε με την επιφύλαξη ότι μπορεί να της ξέφυγαν κάποια. Καστρορίχτης, καρδιομάχος, γαυρονούσης, δαιμονόδαρτος είναι κάποια από αυτά.

Εξαιρετικό το βιβλίο της Βιργινίας Βέργη-Νέρη, απολαυστικό για τον αναγνώστη, χρήσιμο για κάθε μελετητή της γλώσσας.

Μπάμπης Δερμιτζάκης.