Walter Benjamin, Φραντς Κάφκα

Walter Benjamin, Φραντς Κάφκα (μετ. Στέφανου Ροζάνη) Έρασμος 1980, σελ. 52

  Το βιβλίο το ανακάλυψα εδώ στην Κρήτη καθώς έκανα μια τακτοποίηση στα βιβλία μου και το διάβασα αμέσως, μιας και εντελώς πρόσφατα (ξανα)διάβασα τον Κάφκα, όσα βιβλία του είχα, που ήταν σχεδόν όλα. Γράφηκε με την ευκαιρία των δέκα χρόνων από το θάνατό του, δηλαδή το 1934.

  Τελικά έχω πρόβλημα με τα δοκίμια, αν και όχι πάντα. Με κάποια πράγματα συμφωνώ, με άλλα διαφωνώ, κάποια άλλα πάλι απλά δεν με αγγίζουν. Για παράδειγμα, η θρησκευτική προσέγγιση στο έργο του Κάφκα, που είναι η κύρια στον Benjamin, με αφήνει αδιάφορο, και όχι βέβαια γιατί η προσέγγιση αυτή γίνεται με τα γυαλιά της ιουδαϊκής θρησκείας. Μπορεί να κριτικάρει θεολογικές ερμηνείες, όμως βλέπει τον Κάφκα σαν ένα κατά βάθος θρησκευόμενο άτομο:

  «Ακόμη και αν ο Κάφκα δεν προσεύχονταν – και τούτο δεν το γνωρίζουμε – εν τούτοις διέθετε στον ανώτερο βαθμό αυτό που ο Malebranche αποκαλούσε «φυσική προσευχή της ψυχής»: την εντατικότητα» (σελ. 44).

  Για την πρόσληψη θα επαναλάβω μια πεποίθησή μου που μου ήλθε πάλι στο μυαλό:  Νομιμοποιούμαστε να προσλαμβάνουμε ένα έργο διαφορετικά από την προτιθέμενη συγγραφική πρόσληψη, υποσυνείδητη έστω. Δεν είναι τυχαίο που υπάρχουν τρεις προσεγγίσεις στο έργο του, με τις άλλες δυο να είναι η ψυχολογική και η κοινωνιολογική. Εγώ προκρίνω αυτές τις δυο.

  Θα συνεχίσω ξεφυλλίζοντας και σχολιάζοντας κατά περίπτωση.

  Με ξένισε η σύγκριση που κάνει ο Banjamin παραθέτοντας μια ιστορία πρώτη πρώτη με τον ζοφερό κόσμο των έργων του Κάφκα. Ο Ποτέμκιν, που θα μας ήταν άγνωστος αν ο Αϊζενστάιν δεν γύριζε το περίφημο έργο του, ο μανιοκαταθλιπτικός καγκελάριος που από την ιστορία που διαβάζουμε προκαλεί μόνη τη λύπηση, ξεγελάει τον φουκαρά τον Σουβάλκιν, που νόμιζε ότι θα τον έκανε να υπογράψει κάποια επείγοντα έγγραφα τα οποία αυτός αρνιόταν να υπογράψει λόγω της κατάστασής του, και υπογράφει ως Σουβάλκιν.

  «Ο πάντα υποχρεωτικός Σουβάλκιν που κάθε τι το φωτίζει και τελικά μένει με άδεια χέρια, είναι ο Κ. του Κάφκα. Ο Ποτέμκιν που φυτοζωεί, νυσταγμένος και αχτένιστος σ’ ένα απομακρυσμένο και απροσπέλαστο δωμάτιο, είναι πρόγονος εκείνων των φυλάκων της εξουσίας στο έργο του Κάφκα που ζούνε μέσα σε σοφίτες σαν δικαστές ή σε πύργους σαν υπουργοί» (σελ. 11).

  Όχι, δεν με έπεισε καθόλου με την σύγκριση. Το ίδιο και μια ανάλογη σύγκριση που κάνει παρακάτω, αναφερόμενος στο διήγημα «Η κρίση» που το διάβασα στη συλλογή «Ο καλλιτέχνης της πείνας και άλλα διηγήματα».  

  «Καταδικάζει το γιο του σε πνιγμό. Ο πατέρας είναι εκείνος που τιμωρεί· η ενοχή τον προσελκύει όπως ακριβώς τους δικαστές στο δικαστήριο. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι ο κόσμος των αξιωματούχων και ο κόσμος των πατέρων είναι παρόμοιοι για τον Κάφκα» (σελ. 13).

  Η κύρια ένδειξη που παίρνει υπόψη του είναι η προβληματική σχέση του Κάφκα με τον πατέρα του, όπως φαίνεται ξεκάθαρα στο περίφημο «Γράμμα στον πατέρα». Μόνο που το διήγημα αυτό δεν είναι ίδια περίπτωση. Παραθέτω το απόσπασμα της βιβλιοκριτικής μου για αυτό το διήγημα.

  «Το τελευταίο διήγημα έχει τον τίτλο «Η κρίση».

  Αρκετά γκροτέσκο και αυτό.

  Ο Γκέοργκ αναρωτιέται αν θα πρέπει να γράψει στο φίλο του που βρίσκεται στη Ρωσία, αποτυχημένος μετανάστης όπως πιστεύει, για τον αρραβώνα του. Τελικά αποφασίζει να του γράψει. Ενημερώνει το γέρο πατέρα του. Αυτός οργίλος, του βάζει τις φωνές. Και μαθαίνουμε μυστικά.

  Την αρραβωνιαστικιά του την έκλεψε από το φίλο του. Ο φίλος του δεν ήταν ο αποτυχημένος που νόμιζε, ο πατέρας του ήταν ο εμπορικός του αντιπρόσωπος στην πατρίδα. Τα δικά του γράμματα διάβαζε, όχι του γιου του. Και καταλήγει: «Ήσουν βέβαια ένα αθώο παιδί, ήσουν όμως οπωσδήποτε κι ένας διαβολικός άνθρωπος! Γιαυτό μάθε το: σε καταδικάζω τώρα σε θάνατο, να πνιγείς!» (σελ. 95).

  Το αλλόκοτο της ιστορίας είναι ότι ο Γκέοργκ πηγαίνει και πέφτει από τη γέφυρα στο ποτάμι και πνίγεται».

  Ναι, ο «καλός» σ’ αυτή την ιστορία είναι ο πατέρας και όχι ο γιος.

  Να πω εδώ ότι την πιο χαρακτηριστική περίπτωση παρανάγνωσης τη συνάντησα στο βιβλίο της Αζάρ Ναφισί «Διαβάζοντας τη Λολίτα στην Τεχεράνη».

  Και πάλι μια κριτική παρατήρηση.

  «Την γη ανάμεσα σ’ αυτά τα δυο βασίλεια, τη γήινη μοίρα και τις δύσκολες απαιτήσεις της, προσπάθησε να παρουσιάσει με μια αυστηρή στυλιζαρισμένη φόρμα σ’ ένα τρίτο του μυθιστόρημα, την Αμερική» (σελ. 34).

  Όμως στην πραγματικότητα η «Αμερική» γράφηκε πριν από τον «Πύργο» και τη «Δίκη». Στη βικιπαίδεια διαβάζουμε ότι «Amerika, also known as The Man Who Disappeared,^[1] The Missing Person^[2] and as Lost in America^[3] (German: Der Verschollene), is the incomplete first novel of author Franz Kafka (1883–1924), written between 1911 and 1914^[4] and published posthumously in 1927». (Τώρα να μην κάνουμε την περίπτωση καφκική, να πούμε δηλαδή «Μα μήπως κάνει λάθος η βικιπαίδεια;». Όχι, δεν σκοπεύω να το ψάξω).

  Με τα παραπάνω φυσικά δεν θέλω να μειώσω τον Benjamin, που η τραγική του μοίρα πάντα μας συγκινεί, αλλά η «Σχολή της Φρανκφούρτης» ποτέ δεν μου πήγαινε, και ειδικά σήμερα που δεν με ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τα φιλοσοφικά, και ακόμη λιγότερο τα πολιτικά έργα. Υπήρξε όμως μια εξαίρεση, ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, τον οποίο διάβαζα μετά μανίας τριτοετής φοιτητής.