Αναστάσης Βιστωνίτης, Πεκίνο, Το ρόδο και ο λωτός

Αναστάσης Βιστωνίτης, Πεκίνο, Το ρόδο και ο λωτός, Μεταίχμιο 1995, σελ. 244

Προχθές την γράψαμε, χθες την αναρτήσαμε στο Λέξημα: την παρουσίαση του ταξιδιωτικού του Γιώργου Βέη, «Έρωτες τοπίων». Σκεφτήκαμε ότι ήταν μια καλή ευκαιρία να συνεχίσουμε με την Κίνα, διαβάζοντας και το ταξιδιωτικό του Αναστάσιου Βιστωνίτη.
Είχα υπόψη μου το βιβλίο όταν εκδόθηκε, αλλά περίμενα να πέσουν οι τιμές, όπως κάνουμε με τα φρούτα εποχής. Το αγόρασα πρόσφατα από την Πρωτοπορία, δεμένο, 3.90 ευρώ.
Ο Βιστωνίτης αναφέρει πάνω από δυο φορές την κινέζικη παροιμία, που φαίνεται έχει κάνει το γύρο του κόσμου, γιατί την έχω συναντήσει αρκετές φορές: μια εικόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις. Έτσι όμως υπονομεύει το ίδιο του το βιβλίο. Βέβαια, ο κινέζος που επινόησε την παροιμία έζησε σε εποχές που ο κινηματογράφος δεν υπήρχε, ούτε καν στη φαντασία κανενός, αφού ούτε και ο Ιούλιος Βερν τον φαντάστηκε, ενώ είχε κάνει αρκετές προβλέψεις για τεχνολογικές κατακτήσεις. Σήμερα θα μπορούσαμε να επεκτείνουμε την παραπάνω παροιμία λέγοντας ότι ένα φιλμάκι της μιας ώρας αξίζει όσο 100 χιλιάδες λέξεις. Για υπολογίστε, το ντοκιμαντέρ για το Πεκίνο που έγραψα στο dvd recorder μου πριν κατεβώ στην Κρήτη, πόσες λέξεις αξίζει; Νομίζω ήταν πέντε συνέχειες, πρόλαβα να δω τη μία: για τα hutong, γράφει γι αυτά ο Βιστωνίτης, για τα στενοσόκακα με τα παραδοσιακά σπιτάκια, που τώρα κατεδαφίζονται συνεχώς και στη θέση τους ανεγείρονται πολυκατοικίες, και οι κάτοικοί τους διώχνονται συχνά με βίαιο τρόπο. Είδα ένα κινέζικο φιλμ, δεν θυμάμαι τίτλο, που είχε ακριβώς αυτό το θέμα.
Μπορεί μια εικόνα να αξίζει χίλιες λέξεις, αλλά η γλώσσα έχει δυνατότητες που η εικόνα δεν τις έχει. Στη γλώσσα θαυμάζεις τις τεχνικές της αναπαράστασης. Και η πιο διαδεδομένη τεχνική αναπαράστασης είναι η σύγκριση. Συγκρίνοντας το λιγότερο οικείο με το οικείο, το κάνεις περισσότερο οικείο. Η μεταφορά και η παρομοίωση, οι πιο διαδομένες υφολογικές τεχνικές, εκεί στηρίζονται. Και ο Βιστωνίτης, συγκριτολόγος και αυτός από ιδιοσυγκρασία, κάνει άπειρες συγκρίσεις, όπως π.χ. «Το θέαμα δεν παρουσίαζε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, και μάλιστα κάποια στιγμή καταντούσε βαρετό, σαν τις ταινίες που ξαναγυρίζονται έπειτα από χρόνια με νέους πρωταγωνιστές» (σελ. 41). Παρεμπιπτόντως, συμμερίζομαι την άποψή του. Ποτέ δεν είδα remake να ξεπεράσει το πρωτότυπο.
Παρακάτω: «Το μαγαζί διέθετε Τσινγκ Τάο βαρελίσια. Υπέροχη. Ωστόσο με κατέλαβε το ίδιο αίσθημα ασφυξίας που ένιωσα το 1983 στις κατακόμβες του Κιέβου…» (σελ. 53). Συγκρίνει ακόμη τον ταριχευμένο Μάο με τον ταριχευμένο Λένιν, κ.λπ.
Το δεύτερο χαρακτηριστικό που εντυπωσιάζει είναι η ευρυμάθεια του συγγραφέα. Συνεχώς παραπέμπει σε συγγραφείς που είπαν κάτι ανάλογο, κάτι σχετικό μ’ αυτό που πραγματεύεται. «Η ζωή είναι λίγη, το ίδιο και τα χρήματα»: Μπέρτολτ Μπρεχτ, Η όπερα της πεντάρας. Ακόμη, χωρίς να είναι ακριβώς σινολόγος, φαίνεται να διαθέτει αρκετές γνώσεις για τον κινέζικο πολιτισμό. Μιλάει εκτενώς για τον Κομφούκιο και για τον Λάο Τσε, τη σκέψη των οποίων φαίνεται να γνωρίζει αρκετά καλά. Αρκετά καλά επίσης γνωρίζει και την κινέζικη ποίηση. Μετάφρασε, όπως διαβάζουμε στην εργογραφία του, 50 ποιήματα του Λι Χο, που εκδόθηκαν το 2002 με τίτλο «Ο δαίμονας στον καθρέφτη».
Ο Βιστωνίτης είναι κυρίως ποιητής. Αυτή του η ιδιότητα όμως δεν φαίνεται σε όλο το έργο, όπως γίνεται π.χ. με τους «Έρωτες τοπίων» του Βέη, που υπήρξε οδηγός του σε κάποιες από τις περιπλανήσεις του στο Πεκίνο, αλλά στο προτελευταίο κεφάλαιο, που περιέχει σύντομα κείμενα σαν αφορεσμούς. Παραθέτω, γιατί θέλω να το σχολιάσω:
XVI
«Μου είπαν πως Τζένγκις Χαν σημαίνει, κατά πάσα πιθανότητα, «κυρίαρχος του κόσμου». Δεν είχα φανταστεί πως μια ζωή μπορείς να πολεμάς μόνο και μόνο για να αποδείξεις την αλήθεια του ονόματός σου» (σελ. 226).
Λέτε γι αυτό το λόγο να ζήσαμε τον υπαρκτό σοσιαλισμό στη σοβιετική του εκδοχή; Δεν ξέρω αν σημαίνει τίποτα το Λένιν ή το Ουλιάνοφ, πάντως «Βλαντιμίρ» σημαίνει «κυρίαρχος του κόσμου».
Το είχα διαβάσει πριν, το διάβασα και πρόσφατα στο βιβλίο «Κίνα, ο δράκος της Ασίας». Ο Τζέγκις Χαν, πλησιάζοντας μια πόλη, τη διέτασσε να παραδοθεί. Αν παραδιδόταν, άφηνε μια φρουρά, δεν πείραζε τρίχα από τα κεφάλια των πολιτών της, και πήγαινε για την επόμενη. Αν αρνιόταν να παραδοθούν, την πολιορκούσε. Όταν την καταλάμβανε, τους περνούσε όλους από λεπίδι, δεν άφηνε ψυχή ζωντανή. Με τέτοια φήμη να προπορεύεται, ποιος τολμούσε να αντισταθεί;
Ο Βιστωνίτης παραθέτει και δυο ιστοριούλες που είχα διαβάσει στα κινέζικα αναγνωστικά μου, να μην τις επαναλάβω εδώ. Το επιμύθιο της μιας είναι ότι «ουδέν κακόν αμιγές καλού». Όταν οι Μογγόλοι του Τζέγκις Χαν κατέλαβαν την Κίνα, ένα μεγάλο μέρος των αξιωματούχων πήγαν στα σπίτια τους. Τι να κάνουν για να περάσει η ώρα τους; Διέθεσαν το πνευματικό τους δυναμικό γράφοντας θέατρο. Υπήρχε και η ανάλογη ζήτηση, γιατί ο κόσμος έτρεχε στα θέατρα να ξεσκάσει, ασφυκτιώντας από την μογγόλικη κατοχή. Ήταν η χρυσή εποχή του κινέζικου δράματος.
Το βιβλίο τελειώνει με το «Αναγνωστήριο», όπου ο Βιστωνίτης αναφέρεται σε βιβλία σχετικά με την Κίνα που είχε υπόψη του και που χρησιμοποίησε για τη συγγραφή αυτού του οδοιπορικού. Με έκπληξη μαθαίνω ότι η «Οικογένεια» του Μπα Τζιν, που διάβασα σε απλοποιημένη έκδοση, είχε εκδοθεί το 1982 από τις εκδόσεις Νεφέλη. Να κυκλοφορεί άραγε ακόμη;
Διαβάζουμε: «Η γυναίκα κάνει εδώ τα πάντα για τον άντρα, ακόμα κι αν ο ίδιος δεν το θέλει. Είναι μια παράδοση που η επανάσταση δεν κατάφερε δυστυχώς να την ξεριζώσει» (σελ. 209).
Δεν είναι μόνο παράδοση, είναι και μια από τις επιταγές του Κομφούκιου. Η γυναίκα πρέπει να υπακούει πάντα σε έναν άνδρα: τον πατέρα, τον αδελφό, το σύζυγο, το γιο, το θείο. Δεν είναι τυχαίο που μπήκε στο στόχαστρο των ερυθροφρουρών.
Το ίδιο γίνεται και στο Ισλάμ. Η μόνη διαφορά είναι ότι εδώ η παράδοση αυτή ενισχύεται από τη θρησκεία, που οι επιταγές της γίνονται πιο άτεγκτες στα φονταμενταλιστικά καθεστώτα.
Άλλη ομοιότητα: Ένας κινέζος αξιωματούχος μπορεί να έχει μέχρι τέσσερις γυναίκες, και αν είναι ανώτατος αξιωματούχος μπορεί να έχει μέχρι έξι (πριν την επανάσταση, εξυπακούεται). Ένας μουσουλμάνος επίσης μπορεί να έχει τέσσερις γυναίκες.
Το αξιοπερίεργο είναι ότι οι ίδιες επιταγές υποταγής της γυναίκας στη μια περίπτωση αναπτύχθηκαν σε έναν υψηλό αυτοκρατορικό πολιτισμό ενώ στην άλλη σε έναν πολιτισμό βεδουίνων. Δεν ήταν επινόηση του Μωάμεθ η υποταγή της γυναίκας στον άνδρα, αυτός κωδικοποίησε ότι ήδη υπήρχε, και μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις, όπως στο κληρονομικό δίκαιο, φρόντισε για τη γυναίκα ενάντια στην παράδοση. Όσο για το χριστιανισμό, αυτός διατάσσει: «Η δε γυνή να φοβείται τον άνδρα». Ποια τον ακούει.
Να μην ξεχάσουμε το χόμπι μας, να διορθώνουμε τα κινέζικα.
Γράφει ο Βιστωνίτης: «Μάο Τσε Τουνγκ, ή πιο σωστά Μάο Τζ’ Τονγκ, που θα πει «Ο Μάο που πάει προς την Ανατολή», όπως μας εξήγησαν. Δεν ξέρω αν σχετίζεται με το όνομα, πάντως η λέξη «Μάο» στα κινέζικα σημαίνει τον αστερισμό της Πλειάδος, που σύμφωνα με την παράδοση η αναλαμπή των άστρων της προμηνύει αναστατώσεις στα βόρεια σύνορα» (σελ. 91).
Ντονγκ όντως σημαίνει ανατολή, όμως στα λεξικά δεν βρήκα τη λέξη Μάο να σημαίνει Πλειάδες. Ίσως σε εγκυκλοπαίδεια, που δεν διαθέτω. Σημασίες για τη λέξη Μάο, με το συγκεκριμένο ιδεόγραμμα毛στο λεξικό του njstar, του κειμενογράφου που αγόρασα πρόσφατα 100 δολάρια, χαλάλι του, βρήκα τις εξής: hair, feather, down, wool, mildew, semifinished, gross, little, small, careless, crude, rash, panicky, scared, flurried, depreciate. Ήταν ο Μάο τίποτε απ’ αυτά;
«Είναι το φάντασμα της αυτοκράτειρας Σιχσί…» (σελ. 175). Ο Βιστωνίτης μεταγράφει τα γράμματα Sihsi. Ο μεταφραστής του «Κίνα, ο δράκος της Ασίας» μεταγράφει το Sixi ως Σίξι. Γιατί αυτή η διαφορά;
Απλούστατα, ο μεταφραστής βλέπει το όνομα της αυτοκράτειρας, βασιλομήτορος για την ακρίβεια (τύφλα να ‘χει η Φρειδερίκη μπροστά της, έριξε σε ένα πηγάδι και έπνιξε την αγαπημένη του γιου της που υποστήριζε το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα), στη γραφή pinyin που χρησιμοποιούν στην Κίνα και που το x προφέρεται ως sh. Όσοι ξέρουν pinyin το διαβάζουν σωστά, οι υπόλοιποι το διαβάζουν αγγλικά. Ο Βιστωνίτης πάλι μεταγράφει την Ταϊβανέζικη απόδοση της προφοράς, που πλησιάζει βέβαια την πραγματική προφορά, αλλά όχι απόλυτα. Ακόμη ο Βιστωνίτης διαβάζει αγγλικά το Hunan όπως θα διάβαζε το human, δηλαδή Χιούναν, ενώ η πραγματική προφορά είναι Χου ναν. Κάθε συλλαβή έχει και τόνο, έναν από τους τέσσερις που έχουν τα κινέζικα ιδεογράμματα. Αν τις ενώσεις και τις διαβάσεις σαν μια λέξη, ο τόνος της μιας συλλαβής θα χαθεί.
Γράψαμε ολόκληρο σεντόνι, να σταματήσουμε εδώ δηλώνοντας ότι το βιβλίο μάς άρεσε πολύ, και το συστήνουμε ανεπιφύλακτα.