Jean Cocteau, Το αίμα του ποιητή (1930), Η ωραία και το τέρας (1946), Η διαθήκη του Ορφέα (1960)
http://en.wikipedia.org/wiki/Jean_Cocteau
Αφού διάβασα την συνέντευξή του που εκδόθηκε σε βιβλίο με τον τίτλο «Ο κινηματογράφος της ποίησης»-γράψαμε γι’ αυτήν- αποφάσισα να δω και τις τρεις ταινίες του που είχα στο αρχείο μου, και που φαίνεται ότι είναι οι πιο σημαντικές του.
Αν θυμάμαι καλά, στη συνέντευξή του υποστήριζε ότι η ταινία του «Το αίμα του ποιητή» δεν είναι σουρεαλιστική αλλά ποιητική. Είπα να δω επί τέλους τον «Ανδαλουσιανό σκύλο» του Μπουνιουέλ, την κατ’ εξοχήν σουρεαλιστική ταινία. Και την είδα.
Ο μοντερνισμός στην λογοτεχνία ήταν μια αντίδραση στο κλασικό μυθιστόρημα, που έλεγε ιστορίες. Πρέπει να ενδιαφέρει περισσότερο το πώς λέμε κάτι, από το τι λέμε. Έτσι εξοβελίζει σχεδόν ολοκληρωτικά το μύθο για να αναδείξει το ύφος. Νομίζω ότι το πείραμα του Μπουνιουέλ και του Κοκτώ ήταν κάτι ανάλογο. Εξοβελίζοντας τον ρεαλισμό και την ιστορία, φτιάχνουν πλάνα σεκάνς που μοιάζουν με ονειρικές εικόνες, δηλαδή σουρεαλιστικές. Και από το όνειρο φαίνεται να έχουν μια προτίμηση, ιδιαίτερα ο Κοκτώ, στον εφιάλτη. Αυτή η αρχική σκηνή στον «Ανδαλουσιανό σκύλο», με τον άντρα να σκίζει με ένα ξυράφι του μπαρμπέρη το μάτι μιας γυναίκας είναι ανατριχιαστική (λέω του μπαρμπέρη, γιατί τώρα πια μόνο οι κουρείς τα έχουν. Ο πατέρας μου ξυριζόταν με ένα τέτοιο ξυράφι). Η σκηνή με τον άνδρα που σέρνει δεμένος σαν άλογο σε άμαξα δυο πιάνα, που πάνω στο ένα υπάρχει το πτώμα μιας κατσίκας ή ενός γαϊδάρου, δεν διέκρινα καλά, είναι απλά σουρεαλιστική. Αν κάποιος τη βρίσκει συμβολική θα ήθελα πολύ να μου πει το σύμβολο. Η μόνη σκηνή που θα μπορούσε να απολαύσει ένας μέσος θεατής είναι εκεί που ο άντρας χουφτώνει επανειλημμένα τα στήθη της γυναίκας, και αυτή αντιδράει με τρόπο όχι και τόσο πειστικό.
Και η ταινία του Κοκτώ «Το αίμα του ποιητή» δεν νομίζω να είναι ποιητική, είναι και αυτή σουρεαλιστική, σκληρή, με αλλόκοτα επεισόδια. Ένας νέος άντρας, γυμνός από τη μέση και πάνω, ζωγραφίζει το πρόσωπο μιας γυναίκας σε ένα ταμπλό. Ξαφνικά χρησιμοποιώντας το χέρι του σαν σπόγγο προσπαθεί να σβήσει το στόμα της γυναίκας. Τι ανακαλύπτει όμως ξαφνικά: ότι το στόμα έχει σβήσει, αλλά έχει αποτυπωθεί στο χέρι του. Και το πιο περίεργο: αρχίζει να του μιλάει. Και ένα άγαλμα που βρίσκεται στο εργαστήριό του αρχίζει να μιλάει. Κοιτάζεται σε έναν καθρέφτη, μπαίνει μέσα από τον καθρέφτη και βρίσκεται σε ένα διάδρομο όπου υπάρχουν πολλές πόρτες. Κοιτάζει από τις κλειδαρότρυπες και βλέπουμε μαζί του πολλές σουρεαλιστικές σκηνές. Μετά βλέπουμε κάποια άτομα να παίζουν χιονοπόλεμο, μετά ξύλο, και ένας από αυτούς σκοτώνεται. Είναι ξαπλωμένος κάτω, από το στόμα του τρέχει αίμα. Μια δόση ρεαλισμού σ’ αυτό φαίνεται με κάποια θεωρεία που εμφανίζονται κατά καιρούς. Πρόκειται για θεατρική παράσταση; Το έργο τελειώνει με μια μεγάλη καμινάδα εργοστασίου να καταρρέει. Μια καλύτερη περίληψη του έργου βρήκα όμως εδώ, στην βικιπαίδεια http://en.wikipedia.org/wiki/The_Blood_of_a_Poet
Κατά τη γνώμη μου, τόσο τον «Ανδαλουσιανό σκύλο» όσο και το «Αίμα του ποιητή» μπορούμε να τα κατανοήσουμε ως απλά υφολογικά πειράματα, που δεν επρόκειτο να έχουν συνέχεια. Δεν είναι τυχαίο ότι η επόμενη ταινία του Κοκτώ γυρίστηκε 13 χρόνια αργότερα. Ήταν άστοχα πειράματα; Ήταν απλά υπερβολικά. Όπως η αυτόματη γραφή στην ποίηση εγκαταλείφθηκε για να χρησιμοποιηθεί όμως πιο πειθαρχημένα σε ποιήματα με λογικό ειρμό, κατά τον ίδιο τρόπο και αυτά τα ακραία σουρεαλιστικά πειράματα αποτέλεσαν μάθημα για τις επόμενες ταινίες του Κοκτώ-και του Μπουνιουέλ. Έτσι στην «Ωραία και το τέρας» τα απλά σουρεαλιστικά σεκάνς ενσωματώνονται σε μια συναρπαστική ιστορία που όλοι την έχουμε διαβάσει σε παραμύθι. Υπάρχει κατ’ αρχήν το μαγικό-σουρεαλιστικό στοιχείο του ίδιου του παραμυθιού σαν ιστορία. Στον πύργο του τέρατος ο Κοκτώ επαναλαμβάνει τα αγαπημένα του σουρεαλιστικά μοτίβα. Βλέπουμε αγάλματα που είναι ζωντανά, και μια σειρά ανθρώπινα χέρια που περνώντας μέσα από τις τρύπες των τοίχων ενός διαδρόμου κρατάνε κηροπήγια για να φωτίσουν το δρόμο της ωραίας. Χέρια σερβίρουν επίσης την Ωραία. Μέσα από ένα καθρέφτη βλέπει η ωραία το τέρας και το τέρας την ωραία, ενώ οι κακές αδελφές της βλέπουν τα πρόσωπά τους παραμορφωμένα σαν τέρατα. Πρόκειται για μια συναρπαστική ταινία, που ίσως δεν θα μπορούσε να γυριστεί αν δεν είχε προηγηθεί το σουρεαλιστικό πείραμα με το «Αίμα του ποιητή».
Η συνέντευξη δόθηκε όταν ο Κοκτώ ήταν 60 χρονών. Αρνείται σθεναρά τον συμβολισμό στα έργα του. Όμως στα 70 του, όταν γυρίζει την «Διαθήκη του Ορφέα», έχει εγκαταλείψει τη σθεναρή του άρνηση στον συμβολισμό, μια και το έργο έχει σύμβολα. Ο Ορφέας κατ’ αρχάς συμβολίζει τον ποιητή Κοκτώ, και κατά συνεκδοχή όλους τους ποιητές. Το λουλούδι που καταστρέφει και ανασυστήνει ο ποιητής από τα πέταλά του (παίζει ο ίδιος ο Κοκτώ) δεν μπορεί παρά να συμβολίζει τη διάλυση και ανασύσταση της πραγματικότητας από την ποίηση.
Ένα από τα σουρεαλιστικά στοιχεία του έργου: Ο Κοκτώ σκίζει την φωτογραφία του πρωταγωνιστή της ταινίας του «Ορφέας» και πετάει τα κομμάτια στη θάλασσα. Αμέσως ο πρωταγωνιστής πετάγεται απ’ αυτήν ολοζώντανος, σαν αναδυόμενη Αφροδίτη, και τον συνοδεύει στο εξής στην περιδιάβασή του. Κατεβαίνουν στον Άδη. Το δικαστήριο στον κάτω κόσμο αποτελείται από έναν δικαστή και μια δικαστίνα (Η δικαστίνα είναι η Μαρία Καζάρες, τη θυμήθηκα στην βιογραφία του Αλμπέρ Καμύ, είχε για κάποιο διάστημα ένα ειδύλλιο μαζί του). Του απευθύνουν κατηγορίες, και στο τέλος τον καταδικάζουν στην ποινή της ζωής. Έτσι κι αλλιώς, ακούμε πιο κάτω, «Οι ποιητές υποκρίνονται ότι είναι νεκροί». Και μια ακόμη σατιρική ατάκα, που τη σημείωσα καθώς έβλεπα την ταινία: «Αυτός ο άνθρωπος μπορεί να είναι τρελός ή διανοούμενος», υπονοώντας ότι μπορεί να είναι ταυτόχρονα και τα δυο. Κάποιοι διανοούμενοι όντως μπορεί να είναι τρελοί, αλλά παραονοϊκοί είναι μόνο οι πολιτικοί. Παρανοϊκός χαρακτηρίζεται ο Χίτλερ, ενώ ο Ανδρέας Παπανδρέου είπε εμπιστευτικά στον Κεραμά, τον υπεύθυνο της προσωπικής του φρουράς που όταν τον έδιωξε από τη θέση του έβγαλε αρκετά πράγματα στα φόρα (το βιβλίο του το παρουσιάσαμε πρόσφατα), κάπου το 1985, προφητικά, ότι ο Καντάφι είναι παρανοϊκός.
Κατέγραψα και μια σατιρική σκηνή: Ένας άντρας και μια γυναίκα είναι αγκαλιασμένοι, αλλά με τα χέρια τους που είναι πίσω από τις πλάτες του άλλου κρατούν χαρτί και μολύβι και γράφουν. Αυτοί, σχολιάζει ο Κοκτώ νομίζω, είναι «ερωτευμένοι διανοούμενοι». Θα μπορούσε να δείξει και έναν άνθρωπο να κάθεται σε μια λεκάνη τουαλέτας και να γράφει, και να σχολιάζει κάποιος ότι αυτός είναι διανοούμενος με δυσκοιλιότητα.
Ο Κοκτώ στην περιδιάβασή του συναντάει τον Οιδίποδα και την κόρη του, ενώ πιο πέρα, όταν βρίσκεται πάνω σε έναν αυτοκινητόδρομο, τον σταματάνε δυο τροχονόμοι. Του ζητάνε τα χαρτιά του.-Μα γιατί; -Διότι ένας άνθρωπος πεζός είναι ύποπτος.
Από τα τρία έργα που είδα, το τελευταίο αυτό το θεωρώ αριστούργημα, την «Ωραία και το τέρας» μια πολύ καλή ταινία, ενώ το «Αίμα του ποιητή» δεν θα ήθελα με τίποτα να το ξαναδώ.
http://en.wikipedia.org/wiki/Jean_Cocteau
Αφού διάβασα την συνέντευξή του που εκδόθηκε σε βιβλίο με τον τίτλο «Ο κινηματογράφος της ποίησης»-γράψαμε γι’ αυτήν- αποφάσισα να δω και τις τρεις ταινίες του που είχα στο αρχείο μου, και που φαίνεται ότι είναι οι πιο σημαντικές του.
Αν θυμάμαι καλά, στη συνέντευξή του υποστήριζε ότι η ταινία του «Το αίμα του ποιητή» δεν είναι σουρεαλιστική αλλά ποιητική. Είπα να δω επί τέλους τον «Ανδαλουσιανό σκύλο» του Μπουνιουέλ, την κατ’ εξοχήν σουρεαλιστική ταινία. Και την είδα.
Ο μοντερνισμός στην λογοτεχνία ήταν μια αντίδραση στο κλασικό μυθιστόρημα, που έλεγε ιστορίες. Πρέπει να ενδιαφέρει περισσότερο το πώς λέμε κάτι, από το τι λέμε. Έτσι εξοβελίζει σχεδόν ολοκληρωτικά το μύθο για να αναδείξει το ύφος. Νομίζω ότι το πείραμα του Μπουνιουέλ και του Κοκτώ ήταν κάτι ανάλογο. Εξοβελίζοντας τον ρεαλισμό και την ιστορία, φτιάχνουν πλάνα σεκάνς που μοιάζουν με ονειρικές εικόνες, δηλαδή σουρεαλιστικές. Και από το όνειρο φαίνεται να έχουν μια προτίμηση, ιδιαίτερα ο Κοκτώ, στον εφιάλτη. Αυτή η αρχική σκηνή στον «Ανδαλουσιανό σκύλο», με τον άντρα να σκίζει με ένα ξυράφι του μπαρμπέρη το μάτι μιας γυναίκας είναι ανατριχιαστική (λέω του μπαρμπέρη, γιατί τώρα πια μόνο οι κουρείς τα έχουν. Ο πατέρας μου ξυριζόταν με ένα τέτοιο ξυράφι). Η σκηνή με τον άνδρα που σέρνει δεμένος σαν άλογο σε άμαξα δυο πιάνα, που πάνω στο ένα υπάρχει το πτώμα μιας κατσίκας ή ενός γαϊδάρου, δεν διέκρινα καλά, είναι απλά σουρεαλιστική. Αν κάποιος τη βρίσκει συμβολική θα ήθελα πολύ να μου πει το σύμβολο. Η μόνη σκηνή που θα μπορούσε να απολαύσει ένας μέσος θεατής είναι εκεί που ο άντρας χουφτώνει επανειλημμένα τα στήθη της γυναίκας, και αυτή αντιδράει με τρόπο όχι και τόσο πειστικό.
Και η ταινία του Κοκτώ «Το αίμα του ποιητή» δεν νομίζω να είναι ποιητική, είναι και αυτή σουρεαλιστική, σκληρή, με αλλόκοτα επεισόδια. Ένας νέος άντρας, γυμνός από τη μέση και πάνω, ζωγραφίζει το πρόσωπο μιας γυναίκας σε ένα ταμπλό. Ξαφνικά χρησιμοποιώντας το χέρι του σαν σπόγγο προσπαθεί να σβήσει το στόμα της γυναίκας. Τι ανακαλύπτει όμως ξαφνικά: ότι το στόμα έχει σβήσει, αλλά έχει αποτυπωθεί στο χέρι του. Και το πιο περίεργο: αρχίζει να του μιλάει. Και ένα άγαλμα που βρίσκεται στο εργαστήριό του αρχίζει να μιλάει. Κοιτάζεται σε έναν καθρέφτη, μπαίνει μέσα από τον καθρέφτη και βρίσκεται σε ένα διάδρομο όπου υπάρχουν πολλές πόρτες. Κοιτάζει από τις κλειδαρότρυπες και βλέπουμε μαζί του πολλές σουρεαλιστικές σκηνές. Μετά βλέπουμε κάποια άτομα να παίζουν χιονοπόλεμο, μετά ξύλο, και ένας από αυτούς σκοτώνεται. Είναι ξαπλωμένος κάτω, από το στόμα του τρέχει αίμα. Μια δόση ρεαλισμού σ’ αυτό φαίνεται με κάποια θεωρεία που εμφανίζονται κατά καιρούς. Πρόκειται για θεατρική παράσταση; Το έργο τελειώνει με μια μεγάλη καμινάδα εργοστασίου να καταρρέει. Μια καλύτερη περίληψη του έργου βρήκα όμως εδώ, στην βικιπαίδεια http://en.wikipedia.org/wiki/The_Blood_of_a_Poet
Κατά τη γνώμη μου, τόσο τον «Ανδαλουσιανό σκύλο» όσο και το «Αίμα του ποιητή» μπορούμε να τα κατανοήσουμε ως απλά υφολογικά πειράματα, που δεν επρόκειτο να έχουν συνέχεια. Δεν είναι τυχαίο ότι η επόμενη ταινία του Κοκτώ γυρίστηκε 13 χρόνια αργότερα. Ήταν άστοχα πειράματα; Ήταν απλά υπερβολικά. Όπως η αυτόματη γραφή στην ποίηση εγκαταλείφθηκε για να χρησιμοποιηθεί όμως πιο πειθαρχημένα σε ποιήματα με λογικό ειρμό, κατά τον ίδιο τρόπο και αυτά τα ακραία σουρεαλιστικά πειράματα αποτέλεσαν μάθημα για τις επόμενες ταινίες του Κοκτώ-και του Μπουνιουέλ. Έτσι στην «Ωραία και το τέρας» τα απλά σουρεαλιστικά σεκάνς ενσωματώνονται σε μια συναρπαστική ιστορία που όλοι την έχουμε διαβάσει σε παραμύθι. Υπάρχει κατ’ αρχήν το μαγικό-σουρεαλιστικό στοιχείο του ίδιου του παραμυθιού σαν ιστορία. Στον πύργο του τέρατος ο Κοκτώ επαναλαμβάνει τα αγαπημένα του σουρεαλιστικά μοτίβα. Βλέπουμε αγάλματα που είναι ζωντανά, και μια σειρά ανθρώπινα χέρια που περνώντας μέσα από τις τρύπες των τοίχων ενός διαδρόμου κρατάνε κηροπήγια για να φωτίσουν το δρόμο της ωραίας. Χέρια σερβίρουν επίσης την Ωραία. Μέσα από ένα καθρέφτη βλέπει η ωραία το τέρας και το τέρας την ωραία, ενώ οι κακές αδελφές της βλέπουν τα πρόσωπά τους παραμορφωμένα σαν τέρατα. Πρόκειται για μια συναρπαστική ταινία, που ίσως δεν θα μπορούσε να γυριστεί αν δεν είχε προηγηθεί το σουρεαλιστικό πείραμα με το «Αίμα του ποιητή».
Η συνέντευξη δόθηκε όταν ο Κοκτώ ήταν 60 χρονών. Αρνείται σθεναρά τον συμβολισμό στα έργα του. Όμως στα 70 του, όταν γυρίζει την «Διαθήκη του Ορφέα», έχει εγκαταλείψει τη σθεναρή του άρνηση στον συμβολισμό, μια και το έργο έχει σύμβολα. Ο Ορφέας κατ’ αρχάς συμβολίζει τον ποιητή Κοκτώ, και κατά συνεκδοχή όλους τους ποιητές. Το λουλούδι που καταστρέφει και ανασυστήνει ο ποιητής από τα πέταλά του (παίζει ο ίδιος ο Κοκτώ) δεν μπορεί παρά να συμβολίζει τη διάλυση και ανασύσταση της πραγματικότητας από την ποίηση.
Ένα από τα σουρεαλιστικά στοιχεία του έργου: Ο Κοκτώ σκίζει την φωτογραφία του πρωταγωνιστή της ταινίας του «Ορφέας» και πετάει τα κομμάτια στη θάλασσα. Αμέσως ο πρωταγωνιστής πετάγεται απ’ αυτήν ολοζώντανος, σαν αναδυόμενη Αφροδίτη, και τον συνοδεύει στο εξής στην περιδιάβασή του. Κατεβαίνουν στον Άδη. Το δικαστήριο στον κάτω κόσμο αποτελείται από έναν δικαστή και μια δικαστίνα (Η δικαστίνα είναι η Μαρία Καζάρες, τη θυμήθηκα στην βιογραφία του Αλμπέρ Καμύ, είχε για κάποιο διάστημα ένα ειδύλλιο μαζί του). Του απευθύνουν κατηγορίες, και στο τέλος τον καταδικάζουν στην ποινή της ζωής. Έτσι κι αλλιώς, ακούμε πιο κάτω, «Οι ποιητές υποκρίνονται ότι είναι νεκροί». Και μια ακόμη σατιρική ατάκα, που τη σημείωσα καθώς έβλεπα την ταινία: «Αυτός ο άνθρωπος μπορεί να είναι τρελός ή διανοούμενος», υπονοώντας ότι μπορεί να είναι ταυτόχρονα και τα δυο. Κάποιοι διανοούμενοι όντως μπορεί να είναι τρελοί, αλλά παραονοϊκοί είναι μόνο οι πολιτικοί. Παρανοϊκός χαρακτηρίζεται ο Χίτλερ, ενώ ο Ανδρέας Παπανδρέου είπε εμπιστευτικά στον Κεραμά, τον υπεύθυνο της προσωπικής του φρουράς που όταν τον έδιωξε από τη θέση του έβγαλε αρκετά πράγματα στα φόρα (το βιβλίο του το παρουσιάσαμε πρόσφατα), κάπου το 1985, προφητικά, ότι ο Καντάφι είναι παρανοϊκός.
Κατέγραψα και μια σατιρική σκηνή: Ένας άντρας και μια γυναίκα είναι αγκαλιασμένοι, αλλά με τα χέρια τους που είναι πίσω από τις πλάτες του άλλου κρατούν χαρτί και μολύβι και γράφουν. Αυτοί, σχολιάζει ο Κοκτώ νομίζω, είναι «ερωτευμένοι διανοούμενοι». Θα μπορούσε να δείξει και έναν άνθρωπο να κάθεται σε μια λεκάνη τουαλέτας και να γράφει, και να σχολιάζει κάποιος ότι αυτός είναι διανοούμενος με δυσκοιλιότητα.
Ο Κοκτώ στην περιδιάβασή του συναντάει τον Οιδίποδα και την κόρη του, ενώ πιο πέρα, όταν βρίσκεται πάνω σε έναν αυτοκινητόδρομο, τον σταματάνε δυο τροχονόμοι. Του ζητάνε τα χαρτιά του.-Μα γιατί; -Διότι ένας άνθρωπος πεζός είναι ύποπτος.
Από τα τρία έργα που είδα, το τελευταίο αυτό το θεωρώ αριστούργημα, την «Ωραία και το τέρας» μια πολύ καλή ταινία, ενώ το «Αίμα του ποιητή» δεν θα ήθελα με τίποτα να το ξαναδώ.
Posts
No comments:
Post a Comment