Ισμήνη Καπάνταη, Το άλας της γης

Ισμήνη Καπάνταη, Το άλας της γης, Καστανιώτης 2002, σελ.258

  Δεν ξέρω κατά πόσο μπορεί να ισχύει ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης για το βιβλίο καθώς, όπως διατείνονται πολλοί, είναι και αυτό καταναλωτικό προϊόν, αντίληψη με την οποία συμφωνώ εν μέρει. Το λέω αυτό βλέποντας το ιστορικό μυθιστόρημα να γνωρίζει μια άνθιση. Είναι η Ρέα Γαλανάκη, είναι η Μάρω Δούκα, πρόσφατα διάβασα τα τρία ιστορικά μυθιστορήματα του Γιάννη Καλπούζου, και τώρα έπεσε στα χέρια μου το «Άλας της γης» της Ισμήνης Καπάνταη, της οποίας δεν έτυχε μέχρι τώρα να διαβάσω κανένα έργο. Είναι τόσοι πολλοί οι συγγραφείς, και τόσα τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που δεν έχω διαβάσει, τι να πρωτοπρολάβω.

  Η Ισμήνη Καπάνταη πριν από το μυθιστόρημα προτάσσει ένα κείμενο με τίτλο «Τα γεγονότα». Δεν είναι πρόλογος, δεν είναι εισαγωγή, είναι μια περίληψη των γεγονότων μέσα στα οποία εκτυλίσσεται το μυθιστόρημά της. Και τα γεγονότα αυτά διαδραματίζονται μέσα στη δεκαετία 1340-1350, στη Θεσσαλονίκη, τότε που, στο δυναστικό πόλεμο μεταξύ Ιωάννη Καντακουζηνού και Ιωάννη Ε΄Παλαιολόγου που παίρνει ταξικό χαρακτήρα, οι λαϊκές τάξεις παίρνουν το μέρος του Παλαιολόγου. Η ψυχή της εξέγερσης, η οργανωμένη πρωτοπορία όπως θα λέγαμε σήμερα, είναι οι Ζηλωτές, μια θρησκευτική αίρεση. Κράτησαν την πόλη για οκτώ περίπου χρόνια, μέχρι που τελικά νικήθηκαν από τις δυνάμεις του κυρ Γιάννη Καντακουζηνού.

  Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα «βιβλία». Στο πρώτο, που είναι και το μεγαλύτερο, περίπου το μισό του μυθιστορήματος, αφηγήτρια είναι η Ξένη η τρελή. Μια ακόμη τρελή μέσα στο ρεπερτόριο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπου φιγουράρουν η Μπλανς Ντυμπουά και η Οφηλία, αλλά και αρκετές άλλες, άγνωστες στη δύση, στο Θέατρο Νο, στο οποίο τα σχετικά έργα συνιστούν μάλιστα ιδιαίτερη κατηγορία. Στο δεύτερο έχουμε τριτοπρόσωπη αφήγηση, για να τοποθετηθούν με περισσότερη σαφήνεια τα ιστορικά γεγονότα, ενώ στο τρίτο και το τέταρτο έχουμε πάλι πρωτοπρόσωπη αφήγηση, στο τρίτο του Μάρκου και στο τέταρτο και τελευταίο της Μελανίας. Οι αφηγήσεις αυτές είναι σε μεγάλο μέρος τους αναστοχαστικοί μονό-λογοι πάνω στα γεγονότα, ή μονό-λογοι με τη συναισθηματική φόρτιση που προκαλεί το αιματοκύλισμα, συχνά εγκιβωτισμένοι, όπως ο παρακάτω λόγος της Μελανίας που απευθύνεται στον Μάρκο και ενσωματώνεται στην αφήγησή του, και εξεικονίζει χαρακτηριστικά τον γυναικείο ψυχισμό.

  «…σεις όλα τα γνωρίζετε και παίρνετε αποφάσεις... Ποιος όμως ρώτησε εμάς, δεν έχουμε εμείς λόγο; Όχι. Εμείς είμαστε εδώ για να σκύβουμε μονάχα το κεφάλι και να μαζεύουμε μετά, όπως το κάναμε όταν ήσασταν παιδιά με τα σπασμένα σας παιχνίδια, κομμάτια σκόρπια… ανθρώπινα κομμάτια…» (σελ. 183, οι τελίτσες της συγγραφέως).

  Σεις όλα τα γνωρίζετε και παίρνετε αποφάσεις/ Ποιος όμως ρώτησε εμάς, δεν έχουμε εμείς λόγο;

  Το έχω ξαναγράψει, μου έχει γίνει χόμπι να ανιχνεύω ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους σε πεζά κείμενα ή στον ελεύθερο στίχο της ποίησης. Τόσους πολλούς όμως όπως στο μυθιστόρημα αυτό δεν έχω ξανασυναντήσει. Τους υπογράμμισα, βαριέμαι να τους μετρήσω, σίγουρα είναι πάνω από είκοσι. Και σίγουρα μου διέφυγαν πολλοί, όπως οι παραπάνω που τους εντόπισα αντιγράφοντας το απόσπασμα, και μάλιστα είναι συνεχόμενοι. Έχω υπογραμμίσει, θυμάμαι, και κάποιους άλλους συνεχόμενους.

  Η Ξένη η τρελή δεν θέλει να παραδεχθεί ότι το διαμελισμένο σώμα που βρίσκεται μπροστά της είναι το σώμα του γιου της του Μιχαήλ, ενός από τους ηγέτες της εξέγερσης, του πιο χαρισματικού. Ο Μάρκος θέλει να το εκμεταλλευτεί αυτό, διαδίδοντας ότι ο Μιχαήλ δεν πέθανε αλλά ζει, και ότι ο αγώνας συνεχίζεται.

  Είναι άραγε δυνατό κάτι τέτοιο;

  Φαίνεται πώς είναι. Ο Πούσκιν στην τραγωδία του «Μπορίς Γκοντουνόφ», που στους περισσότερους μας είναι γνωστή από την όπερα του Μουσόργκσκι, αναφέρεται σε ιστορικά περιστατικά. Ο Μπορίς Γκοντουνόφ δολοφονεί τον διάδοχο Δημήτριο και παίρνει το θρόνο. Αργότερα όμως εμφανίζεται ένας ψευτο-Δημήτριος, υποστηρίζοντας ότι αυτός είναι ο διάδοχος και κατάφερε να ξεφύγει από το δολοφονικό χέρι του Μπορίς, και ότι κρυβόταν για χρόνια περιμένοντας να ωριμάσουν οι συνθήκες ώστε να μπορέσει να πάρει εκδίκηση. Όμως οι δυνάμεις του θα συντριβούν.

  Ο Μάρκος δεν θα προχωρήσει τελικά στο σχέδιό του. Θα εμφανιστεί μπροστά στην Ξένη για να της επιβεβαιώσει το θάνατο του γιου της.    

  Διαβάζουμε:

  «Ο άρχοντας Ιωάννης, αν και είχε κληρονομήσει μεγάλη περιουσία από τον πατέρα του, έναν σκοπό είχε μονάχα στη ζωή του, πώς ν’ αποκτήσει κι άλλα, πράγμα καθόλου δύσκολο για τους Δυνατούς, τα χρόνια εκείνα, που δάνειζαν τον κόσμο τον φτωχό με τόκους φοβερούς κι άρπαζαν μετά το έχει τους αυγατίζοντας το δικό τους» (σελ. 217).

  Σήμερα αυτή τη δουλειά την κάνουν οι τράπεζες. Σωστά διάβασα ότι ξανάρχισαν οι πλειστηριασμοί για πρώτη κατοικία;

  Ήξερα την Ισμήνη Καπάνταη σαν όνομα, τώρα διαπιστώνω ότι είναι και μια πάρα πολύ καλή μυθιστοριογράφος. Έχω πει ότι έχω βάλει σαν στόχο να διαβάσω ένα μυθιστόρημα από κάθε συγγραφέα τον οποίο δεν έχω διαβάσει ακόμη – στα εξηντατρία μου δεν έχω άλλα περιθώρια – αλλά αν πέσει στα χέρια μου και άλλο βιβλίο της Ισμήνης Καπάνταη θα το διαβάσω.