Ευγενία Φακίνου, Το τραίνο των νεφών

Ευγενία Φακίνου, Το τραίνο των νεφών, Καστανιώτης 2011, σελ. 238

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Ιδιαίτερα επινοητική τόσο στο επίπεδο της ιστορίας όσο και στο επίπεδο της αφήγησης, μας παρουσιάζεται η συγγραφέας στο τελευταίο της μυθιστόρημα.

To «Τραίνο των νεφών», το τελευταίο μυθιστόρημα της Ευγενίας Φακίνου, διακρίνεται για μια φοβερή πρωτοτυπία: στον αφηγηματικό της λόγο η Φακίνου ενσωματώνει αποσπάσματα από έργα λατινοαμερικάνων συγγραφέων, τα οποία παραθέτει με πλαγιαστά γράμματα. Στις «Διευκρινίσεις και ευχαριστίες» που βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου αναφέρει τους συγγραφείς και τα έργα από τα οποία πήρε τα αποσπάσματα, και τη σελίδα όπου βρίσκεται κάθε ένα.
Η λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία είναι ίσως η πιο σφριγηλή από όλες τις λογοτεχνίες σήμερα. Στους κόλπους της έχει να παρουσιάσει κορυφαίους λογοτέχνες, αρκετοί από τους οποίους είναι νομπελίστες. Ο μη νομπελίστας Μπόρχες και ο νομπελίστας Μάρκες είναι ίσως εκείνοι που έχουν τη μεγαλύτερη απήχηση.
Φυσικά η επιρροή της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας στο συγκεκριμένο έργο της Φακίνου δεν περιορίζεται μόνο σ’ αυτή την ενσωμάτωση αποσπασμάτων, αλλά και στην ίδια τη μυθοπλασία της. Το κύριο χαρακτηριστικό της είναι ο «μαγικός ρεαλισμός». Όμως η πλάστιγγα του «μαγικού ρεαλισμού» εδώ γέρνει περισσότερο προς τη μεριά του μαγικού. Το μόνο έργο από όσα έχουμε υπόψη μας που την ξεπερνάει από αυτή την άποψη, είναι ο «Πέδρο Πάραμο» του Χουάν Ρούλφο.
Σε ένα τραίνο, το «τραίνο των νεφών», διαδραματίζεται το μεγαλύτερο μέρος της υπόθεσης. Το τραίνο είναι υπαρκτό, όπως μας λέει η Φακίνου, και βρίσκεται σε ύψος 4000 μέτρων, οπότε είναι φυσικό στο μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής του να περιβάλλεται από νέφη. Όμως διακρίνεται και από μαγικά στοιχεία. Ο μικρός ήρωάς της, σε κάθε μετακίνησή του από βαγόνι σε βαγόνι, μεγαλώνει κατά δέκα χρόνια. Και σε κάθε βαγόνι συναντάει διάφορα πρόσωπα που τον οδηγούν στην ωρίμανση, σε μια ιδιαίτερα πρωτότυπη εκδοχή του Bildungsroman. Όλοι τους είναι νεκροί, αλλά αυτό θα το μάθει αργότερα. Ανάμεσά τους και θρυλικά πρόσωπα της λατινοαμερικάνικης ιστορίας, από τον Σιμόν Μπολίβαρ και τον Χοσέ Μαρτί μέχρι τον Τσε Γκεβάρα.
Και ο Γιάννης Ρίτσος μιλάει για ένα παρόμοιο τραίνο σε ένα του ποίημά του, που μελοποίησε ο Νίκος Μαμαγκάκης και τραγούδησε ο Γιάννης Πουλόπουλος, το «Άντε και ντε», δεν ξέρω όμως αν αποτέλεσε την πηγή έμπνευσης της Φακίνου.
Αυτά είναι τα καινούρια στοιχεία.
Και τα παλιά;
Το έργο θα μπορούσε να φέρει τον τίτλο: Κανένας και Ρεβέκκα, κατά το προηγούμενο έργο της «Οδυσσέας και μπλουζ». Ο καινούριος της ήρωας φέρει το ψευδώνυμο, ενώ ο προηγούμενος το όνομα του μυθικού ήρωα.
Σε όλα τα έργα της Φακίνου (ή σχεδόν όλα) συναντάμε περιθωριακά πρόσωπα, ταπεινωμένους και καταφρονεμένους της ζωής, κάποιοι από τους οποίους έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Αλλά ακόμη και αν οι κεντρικοί της ήρωες δεν είναι περιθωριακοί, είναι πρόσωπα με έναν αποκλίνοντα ψυχισμό. Εδώ όλα τα εκτός τραίνου πρόσωπα, στην αρχή της ιστορίας, ζουν σε φτωχογειτονιές και παραγκουπόλεις. Πολλοί ζητιανεύουν, ενώ κάποιοι άλλοι έχουν καλύτερη τύχη, δουλεύοντας για τον τσιφλικά της περιοχής. Παρεμπιπτόντως, μια παρόμοια εικόνα περιθωριακών ηρώων μας δίνει και η Γιασμίνα Χαντρά στο τελευταίο της μυθιστόρημα «Ο Όλυμπος των απόκληρων».
Το μοτίβο της φυγής είναι επίσης παρόν, με την κύρια μορφή του, τη μορφή της αειφυγίας, της συνεχούς μετακίνησης, όπως στη «Μεγάλη πράσινη», στο «Έβδομο ρούχο» και στο «Εκατό δρόμοι και μια νύχτα», και όχι της κατα-φυγής σε οιονεί αρκαδικά καταφύγια, όπως στον «Οδυσσέα και μπλούζ».
Η Φακίνου έχει επίσης κάποιες εμμονές, είτε εικονογραφικές είτε ιδεοληπτικές. Το γκροτέσκο της υλοποίησης των ονείρων στη «Ζάχαρη στην άκρη», ένα από τα πρώτα έργα της Φακίνου, επαναλαμβάνεται εδώ σε κάποιο από τα κουπέ του τραίνου, σε έναν «χορό μεταμφιεσμένων». Ο Τουλούζ Λωτρέκ θα τον είχε αποδώσει περίφημα εικονογραφικά.
Όμως η πιο έντονη εμμονή της Φακίνου βρίσκεται στο σχήμα της μπάμπουσκας, και που μπορεί μεν να μοιάζει με παιχνίδι φαντασίας, όμως κατά τη γνώμη μου, αυτή η εκδοχή της πραγματικότητας που προτείνεται είναι λιγότερο εξωπραγματική από ό, τι οι εκδοχές των μύθων που κουβαλάνε διάφοροι λαοί στην παράδοσή τους. Παραθέτουμε το σχετικό απόσπασμα.
«Είχαμε σταθεί σε μια εικόνα που έδειχνε δυο παιδάκια να διαβάζουν ένα βιβλίο. Φαντάζεσαι, είπα του φίλου μου, να είμαστε κι εμείς εικόνες σ’ ένα βιβλίο και να μας κοιτάζουν δυο άλλα παιδάκια;… που όμως κι αυτά θα είναι εικόνες που κάποια άλλα παιδάκια…» (σελ. 235).
Το απόσπασμα αυτό δεν είναι παρά μια μικρή παραλλαγή του παρακάτω αποσπάσματος από το «Η Μερόπη ήταν το πρόσχημα», που βρίσκεται επίσης στο τέλος του έργου:
«Φαντάζεσαι...όλα τα πράγματα, όλοι οι άνθρωποι, τα λουλούδια, τα δέντρα, ο μπαμπάς σου, η μαμά σου, ο θείος ο Σταύρος, όλοι, εσύ κι εγώ, να είμαστε ψεύτικοι; Εικόνες;
Ζωγραφιές ενός βιβλίου; Και κάποια άλλα παιδάκια να μας κοιτάνε και να διαβάζουν την ιστορία μας; Που όμως κι αυτά θα είναι εικόνες που κάποια άλλα παιδάκια...».
Εγώ σχολιάζω αμέσως μετά στη βιβλιοκριτική μου:
«Μεταφράζοντας το απόσπασμα αυτό με πιο θεωρητικούς όρους, θα μιλούσαμε για ένα σύμπαν που το διέπει, όπως το σύμπαν του Λάιμπνιτζ και του Ντεκάρτ,ο ντετερμινισμός ενός καλοκουρδισμένου ρολογιού, όπου τα όντα του βρίσκονται σε διάφορα επίπεδα, και ενώ στο δικό τους επίπεδο έχουν την ψευδαίσθηση ενός αυτοκαθορισμού και μιας ελεύθερης βούλησης, στο αμέσως επόμενο επίπεδο είναι τελείως ετεροκαθορισμένα».
Η γλώσσα της Φακίνου έχει την απλότητα του παραμυθιού, υπηρετώντας απόλυτα στην πλοκή. Η μαθητεία της στην «Τενεκεδούπολη» πρέπει να ήταν καθοριστική στο στυλ γραφής της. Η επινοητικότητα στη σύνθεση των ιστοριών της και στην προσωπογράφηση των ηρώων της είναι το κύριο χαρακτηριστικό της, που την έκανε τόσο αγαπητή σε ένα ευρύτατο αναγνωστικό κοινό.

links
Ευγενία Φακίνου (τα πρώτα έργα της)
Εκατό δρόμοι και μια νύχτα
Η Μερόπη ήταν το πρόσχημα
Εκατό δρόμοι και μια νύχτα
Οδυσσέας και Μπλούζ
Έρως-θέρος-θάνατος