Νίκος Καζαντζάκης, Προμηθέας

Νίκος Καζαντζάκης, Προμηθέας

Ο «Προμηθέας», κατά τα πρότυπα του αισχύλειου δράματος, είναι τριλογία: Προμηθέας πυρφόρος, Προμηθέας δεσμώτης και Προμηθέας λυόμενος.

Ο Καζαντζάκης είναι λάτρης της ισχυρής προσωπικότητας, είτε ιστορικής είναι αυτή όπως ο Χριστός και ο άγιος Φραγκίσκος, είτε άσημης, καθημερινής, όπως ο Μανωλιός και ο καπετάν Μιχάλης, ήρωες όλοι των μεγάλων μυθιστορημάτων του. Στις τραγωδίες του όμως οι ήρωές του είναι όλοι ιστορικές ή μυθολογικές προσωπικότητες. Δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά αν ήθελε να μείνει πιστός στο αρχαίο δράμα, έτσι τουλάχιστον όπως μας το παρουσιάζει ο Αριστοτέλης ο οποίος είχε υπόψη του μια πολύ πιο πλούσια δραματουργία απ’ ό,τι εμείς σήμερα, και ο οποίος επισημαίνει ότι η τραγωδία, σε αντίθεση με την κωμωδία, μιμείται πρόσωπα καλύτερα των υπαρχόντων (βελτίους μιμεῖσθαι βούλεται τῶν νῦν). Έτσι στις τραγωδίες του δεν θα δούμε να φιγουράρουν καθημερινοί άνθρωποι, όλοι οι ήρωές του είναι γνωστές προσωπικότητες από την ιστορία ή τη μυθολογία. Όμως οι προσωπικότητες αυτές ανέδειξαν, κάθε μία, ένα κυρίως χαρακτηριστικό τους. Ο Χριστός, ο Χριστόφορος Κολόμβος και ο Θησέας, την επιμονή στο σκοπό. Ο Νικηφόρος Φωκάς, ο Ιουλιανός ο Παραβάτης, ο Καποδίστριας και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, την θαρραλέα αντιμετώπιση του επικείμενου θανάτου. Ο Προμηθέας και ο Λωτ («Σόδομα και Γόμορρα») μια υψηλή αίσθηση του καθήκοντος, ο μεν Λωτ αρνούμενος να δεχθεί τη σωτηρία που του προσέφερε ο Θεός για να μην εγκαταλείψει τους συμπολίτες του, ο δε Προμηθέας αρνούμενος να υποκύψει στις εντολές του Δία και να εγκαταλείψει τους ανθρώπους. Στον «Προμηθέα» βλέπω επιπλέον το δίπολο συμβιβασμού/μη συμβιβασμού, το οποίο χρησιμοποίησα ως κύριο ερμηνευτικό άξονα στα έργα που πραγματεύτηκα στο διδακτορικό μου. Μίλησα γι’ αυτό πιο πρώτα στο μελέτημά μου για την «Αντιγόνη», όπου το δίπολο εκπροσωπείται από την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Η Αντιγόνη αψηφά την εξουσία του Κρέοντα ενώ η Ισμήνη τη συμβουλεύει να συμβιβαστεί: ἀλλ᾽ ἐννοεῖν χρὴ τοῦτο μὲν γυναῖχ᾽ ὅτι ἔφυμεν, ὡς πρὸς ἄνδρας οὐ μαχουμένα. Μεγαλύτερος ο συμβιβασμός της Ισμήνης: το ζήτημα δεν είναι ότι δεν πρέπει να πηγαίνουν κόντρα στις διαταγές του τύραννου, αλλά ότι δεν πρέπει να τα βάζουν με τους άντρες γενικά. Τον πόλο του συμβιβασμού εδώ εκπροσωπεί ο Επιμηθέας, ο οποίος παραινεί τον αδελφό του να συμβιβαστεί. Αυτός αρνείται αγέρωχα.

Ο Καζαντζάκης πρέπει να μείνει κατά κάποιο τρόπο πιστός στην αισχύλεια τριλογία: ο Προμηθέας πρέπει να ελευθερωθεί. Πώς όμως;

Όχι, δεν θα συμβιβαστεί. Ο Δίας όμως θα συγχωρέσει. Εντούτοις η συγχώρεση αυτή θα επιβεβαίωνε για άλλη μια φορά την παντοδυναμία της εξουσίας, που δεν φοβάται πια τους αντάρτες, και έχει χορτάσει την εκδικητικότητά της. Έτσι ο Καζαντζάκης μπάζει στη σκηνή τον γιο του τον Ηρακλή που έρχεται να τον ελευθερώσει. Όμως θα τρέξουν πρώτες οι υπηρέτριες του Δία, ο Θυμός και η Βία, να τον ελευθερώσουν.

Και πάλι μπαίνει το ζήτημα του συμβιβασμού: η Αθηνά τον καλεί μαζί της στον Όλυμπο, μαζί με τους άλλους θεούς. Αρνείται, δεν έχει σκοπό να εγκαταλείψει τους ανθρώπους. Και πάλι βλέπουμε την άρνηση της ευτυχίας μπροστά στην αίσθηση του καθήκοντος.  

Θίγει και άλλα θέματα ο Καζαντζάκης στο έργο αυτό, όπως την αγνωμοσύνη του λαού, δείχνοντας τους γέροντες να πετροβολούν τον Προμηθέα, και την εξέλιξη του ανθρώπου μέσα από τις διαδοχικές γενιές: στο τέλος του έργου πατέρας και γιος αγκαλιάζονται, και ο Προμηθέας χάνεται μέσα στο σώμα του γιου του τού Ηρακλή. Επίσης ο Καζαντζάκης παρουσιάζει  τη γυναίκα, το κατ’ εξοχήν συντηρητικό στοιχείο, να μαγεύεται από τον δυνατόν άντρα, όπως αργότερα η Εμινέ από τον Καπετάν Μιχάλη. Η Πανδώρα ερωτεύεται τον Προμηθέα, όμως αυτός την κάνει πέρα, και έτσι αναγκαστικά θα υποκύψει στον έρωτα του Επιμηθέα. Δηλώνει όμως:

«Πάντα αγαπώ τον άντρα που δεν έχω» (σελ. 100).

Το διάβασα σε μια ανάρτηση με ευφυολογήματα:

-Ποια είναι η καλύτερη γυναίκα;

-Του άλλου.

Στιχουργικά ο Καζαντζάκης, καλύτερος παρά ποτέ, δίνει σχεδόν πάντα αμιγείς ενδεκασύλλαβους, που κάποιες φορές ξεχειλώνουν σε δωδεκασύλλαβους με μια πρόσθετη βραχεία συλλαβή στο τέλος, όπως π.χ.

«Το χέρι μην απλώνεις· πα στην άβυσσο

αιώνες κρεμασμένος θα μουγκρίζεις» (σελ. 55).

Επίσης ο χορός των Πανόπουλων (ακόλουθων του Πάνα) και των Ωκεανίδων, που εδώ κάνει πιο συχνά την εμφάνισή του, αλλά και άλλα πρόσωπα, μιλούν με αναπαιστικούς στίχους, δεκασύλλαβους κατά το πλείστον, όπως: 

«Τι φωτιά, τι χαρά ’ναι μοιρόγραφτη,

πα στη γης την πετρόχαρη

μοναχά το απροσκύνητο μέτωπο

λευτεριά να στοχάζεται,

τους θεούς πολεμώντας αντάρτικα! (σελ. 48-49).

Όμως ας δώσουμε πάλι κάποια αποσπάσματα.

«Έ σκλάβε, μια ψυχή μεγάλη, μάθε,

δε δύνεται να νιώσει ελευτερία,

τα πλάσματα όλα ελεύτερα αν δεν κάμει!» (σελ. 32).

 Μεγαλειώδες!

 «Τη σάρκα τυραννάς να γίνει πνέμα» (σελ. 101).

  Έχουμε αρχίσει πια να το βαριόμαστε. Ίσως γιατί διαβάζω μια τραγωδία κάθε μέρα.

  «…Μα πολεμώ, κι η νίκη,

κι ας έρθει κι ας μην έρθει, δε με νοιάζει·

ορθός να πολεμώ, και τίποτα άλλο

δε θέλω μήτε ζήτησα της Μοίρας» (σελ. 103).

  Για άλλη μια φορά βλέπουμε το μοτίβο του αγωνιζόμενου ανθρώπου, που τον ενδιαφέρει περισσότερο ο ίδιος ο αγώνας από τη νίκη. Πιο κάτω λέει και ο γιος του ο Ηρακλής:

«Πάντα πιο πέρα είναι ο στερνός μας άθλος·

πάντα πιο μπρος, και τελειωμό δεν έχουν» (σελ. 242).

Έχουμε διαβάσει και τις άλλες δυο τραγωδίες, θα γράψουμε και γι’ αυτές.