Ηλεκτρονικό κείμενο και υπερκείμενο: νέες προοπτικές στο χώρο της λογοτεχνίας

Ηλεκτρονικό κείμενο και υπερκείμενο: νέες προοπτικές στο χώρο της λογοτεχνίας

Πρακτικά Συνεδρίου του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών με  θέμα «Η λογοτεχνία σήμερα: όψεις, αναθεωρήσεις, προοπτικές», Αθήνα 30 Νοεμβρίου – 1 Δεκεμβρίου 2002, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, σελ. 752-757.

ABSTRACT

Electronic text is the second great revolutionary change regarding writing, after printing, mainly in its more advanced form, that of hypertext. New conditions are thus created in the field of literature, regarding its production and reception, and its study as well. The researcher, mainly the text-linguist, has quite a lot of new possibilities in studying a text or a corpus of texts. Multimedia applications enrich the sum of information offered. From the illustration of a printed text we move to the video-clip. The number, and mainly the size of footnotes, is greatly increased. The linearity of reading is abandoned. The reader, choosing among various links, follows his own paths in the evolution of a story. Reading is no more a precise course to follow, but a wandering about. Finally, in Internet, the reader becomes himself a writer, making additions to the story he is reading.

  Το ηλεκτρονικό κείμενο αποτελεί τη δεύτερη μεγάλη επανάσταση στο χώρο της γραφής, μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας, κυρίως με την πιο ανεπτυγμένη του μορφή, αυτή του υπερκειμένου. Έτσι δημιουργούνται καινούρια δεδομένα στο χώρο της λογοτεχνίας, όχι μόνο όσον αφορά την παραγωγή και την πρόσληψή της, αλλά και τη μελέτη της.

  Ο ειδικός μελετητής, και κυρίως ο γλωσσολόγος, έχει θεωρητικά άφθονες δυνατότητες να μελετήσει κειμενογλωσσολογικά ένα κείμενο ή ένα corpus κειμένων.

  Μέσω multimedia εφαρμογών δημιουργούνται νέα δεδομένα στην εικονογράφηση. Από τη στατική εικόνα του τυπωμένου κειμένου μεταβαίνουμε στο βιντεοκλίπ. Το ίδιο διευρύνονται οι δυνατότητες και το εύρος της υποσημείωσης.

  Η γραμμικότητα της ανάγνωσης εγκαταλείπεται. Ο αναγνώστης ακολουθεί, μέσω των δεσμών που επιλέγει, δικά του μονοπάτια στην εξέλιξη μιας ιστορίας. Η ανάγνωση δεν είναι πια μια διαδρομή, αλλά μια περιδιάβαση. Τέλος στο διαδίκτυο ο αναγνώστης μπορεί να γίνει συν-συγγραφέας, προσφέροντας τις δικές του εκδοχές στην ανάπτυξη μιας ιστορίας.

 

  H γραφή θεωρείται ως μια από τις πιο επαναστατικές εφευρέσεις που συνέβησαν στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Διεύρυνε την ανθρώπινη επικοινωνία και διευκόλυνε τη μετάδοση της γνώσης τόσο οριζόντια, από γεωγραφική περιοχή σε γεωγραφική περιοχή, όσο και κάθετα, από γενιά σε γενιά. Χρειάστηκε το πέρασμα κάποιων χιλιετηρίδων πριν συντελεστεί το δεύτερο άλμα με την ανακάλυψη της τυπογραφίας, άρρηκτα συνδεμένης με την Αναγέννηση του δυτικού πολιτισμού. Τώρα, μόλις μερικές εκατονταετίες κατόπιν, βρισκόμαστε μάρτυρες μιας ευρύτερης επανάστασης στο χώρο της πληροφορικής, που δημιουργεί νέα δεδομένα στο χώρο της μετάδοσης της γνώσης και της πληροφορίας. Η επανάσταση αυτή ξεκινάει με τη μορφή του ηλεκτρονικού κειμένου.

  Το πιο εμφανές πλεονέκτημα του ηλεκτρονικού κειμένου είναι η εξοικονόμηση χρόνου. Στην κλασική γραφομηχανή, έστω και ελάχιστες διορθώσεις απαιτούσαν την εκ νέου γραφή του, πράγμα που αποφεύγεται με τους κειμενογράφους των P.C., αποδεσμεύοντας έτσι σημαντικό χρόνο για τον συγγραφέα-ερευνητή.

  Το πιο σημαντικό πλεονέκτημα όμως από ερευνητική άποψη είναι ο ίδιος ο χειρισμός του. Για μια γλωσσολογική ή υφολογική ανάλυση το ηλεκτρονικό κείμενο προσφέρει άπειρα πλεονεκτήματα, μια και με κατάλληλα προγράμματα μπορεί να το χειριστεί κανείς ανάλογα. Ακόμα και με τις δυνατότητες του πιο απλού κειμενογράφου μπορεί να εντοπίσει τη συχνότητα εμφάνισης λέξεων σε ένα κείμενο. (σελ. 752)

  Επίσης, όταν ο ερευνητής έχει να αντιμετωπίσει όγκο κειμένων, με την απλή εντολή του find λέξεων - κλειδιών μπορεί να μεταφερθεί σε αποσπάσματα που τον ενδιαφέρουν. Ένας γλωσσολόγος θα μπορούσε να μας εκθέσει πληρέστερα τα πλεονεκτήματα που προσφέρει για μια κειμενο-γλωσσολογική μελέτη η ηλεκτρονική του μορφή.

  Με την ανακάλυψη από τον Ted Nelson της νέας ηλεκτρονικής μορφής, του υπερκειμένου (hypertext), δυνατότητα που προσφέρουν εδώ και τρία χρόνια οι τελευταίες εκδόσεις του word, σε συνδυασμό με την εξάπλωση του internet, προσφέρονται ακόμη μεγαλύτερες δυνατότητες στον ερευνητή. Οι απλές υποσημειώσεις μπορούν να διευρύνονται σχεδόν απεριόριστα, καθώς και το μέγεθος των παραπομπών και των αποσπασμάτων από άλλα κείμενα. Οι βιβλιογραφικές αναφορές μπορούν να μην αποτελούν πια σημάνσεις δρόμων, αλλά τους ίδιους τους δρόμους, τους οποίους μπορεί να περιηγηθεί ο αναγνώστης κατά βούληση, χωρίς περιορισμούς.

  Αυτές είναι οι δυνατότητες που προσφέρει θεωρητικά το υπερκείμενο (hyper-text), όμως για την πλήρη τους αξιοποίηση απαιτείται ακόμη πολύς δρόμος.

  Το πρώτο πρόβλημα το οποίο αντιμετωπίζει ο ερευνητής είναι η περιορισμένη διάθεση ηλεκτρονικών κειμένων. Το Gutenberg project, που έχει ξεκινήσει εδώ και πάνω από δέκα χρόνια, φιλοδοξεί να προσφέρει σε ηλεκτρονική μορφή τα κλασικά κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Προς το παρόν ένας μελετητής της λογοτεχνίας, για κείμενα που δεν διατίθενται σε ηλεκτρονική μορφή, είναι αναγκασμένος να καταφύγει στην κοπιαστική διαδικασία του σκαναρίσματος. Φανταστείτε όμως τι προσφορά θα ήταν για τον μελετητή της λογοτεχνίας να διαθέτει τα κείμενα κλασικών λογοτεχνών σε προγράμματα όπως το mousaios, το οποίο περιέχει όλα τα κείμενα της ελληνικής γραμματείας, και μπορεί κανείς να αναζητήσει οποιαδήποτε λέξη σ’ αυτά.

  Και ενώ το Σχέδιο Γκούτενμπεργκ καλύπτει κυρίως κλασικά λογοτεχνικά αριστουργήματα, δεν υπάρχει κανένα πρόγραμμα που να φιλοδοξεί να καλύψει για παράδειγμα τα κλασικά κείμενα της θεωρίας της λογοτεχνίας, των ρώσων φορμαλιστών, της νέας κριτικής, του γαλλικού δομισμού, κ.λπ.

  Και εδώ βέβαια το ζητούμενο δεν είναι να προσφερθούν μόνο τα κείμενα αυτά σε ηλεκτρονική μορφή, αλλά και κάθε είδους σχετικά κείμενα, και προφανώς σε όλους τους γνωστικούς τομείς και όχι μόνο σε εκείνους που ενδιαφέρουν το παρόν συνέδριο. Και όχι βέβαια για να υποστούν γλωσσο - υφολογικές αναλύσεις, αλλά απλά για να έχουν εύκολη πρόσβαση σ’ αυτά όλοι οι ερευνητές. Και τονίζουμε το εύκολη, γιατί οι θεωρήσεις χρονικής απώλειας στην αναζήτηση μιας βιβλιογραφίας πάντα βαραίνουν το τελικό αποτέλεσμα μιας έρευνας. Με δεδομένο ότι η σημαντικότερη βιβλιογραφία βρίσκεται σε βιβλιοθήκες των αγγλοσαξωνικών χωρών, συνάδελφοι ερευνητές περιφερειακών χωρών όπως είναι η Ελλάδα βρίσκονται σε μειονεκτική θέση.

  Και όσον αφορά τα περιοδικά, τα προβλήματα δεν είναι ανυπέρβλητα. Συχνά τα περιοδικά είναι επιχορηγούμενα, και οι θεωρήσεις κέρδους έχουν μικρή μόνο θέση στην έκδοσή τους. Έτσι είναι πολύ πιο εύκολο να γίνονται προσβάσιμα σε ηλεκτρονική μορφή. Μάλιστα με δεδομένο το κόστος μιας έκδοσης, η ηλεκτρονική μορφή έκδοσης είναι προσφορότερη. Το ελληνικό περιοδικό, πολιτικής κυρίως ύλης, με τον ρώσικο τίτλο «Σαμιζντάτ» εκδόθηκε πριν από έξι περίπου χρόνια παράλληλα σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή, για να κλείσει κάποια στιγμή γιατί δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στα έξοδα της έντυπης έκδοσης. Τα τεύχη του όμως υπάρχουν ακόμη και σήμερα στο διαδίκτυο στην ηλεκτρονική μορφή.¹

  Το πρόβλημα είναι πιο σοβαρό σε σχέση με τα βιβλία. Ένας εκδότης επενδύει χρήματα με στόχο το κέρδος. Έτσι το τελευταίο πράγμα που θα ήθελε είναι να χάσει πιθανούς αγοραστές ενός βιβλίου, επειδή αυτοί θα το «κατέβαζαν» από κάποιο site στο internet.

  Εδώ μπορούν να υπάρξουν κάποιες λύσεις. Μια απ’ αυτές θα ήταν να παίρνει ο εκδότης μια εφάπαξ αποζημίωση από κάποιο φορέα, κυβερνητικό ή μη, για να διαθέσει την ηλεκτρονική μορφή του βιβλίου σε κάποια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη [Το 2016 υλοποιήθηκε αυτό στη Νορβηγία, όπου όλα τα βιβλία της εθνικής βιβλιοθήκης διατίθενται ηλεκτρονικά]. Μια άλλη θα ήταν σε ένα δικό του site να επιτρέπει την πρόσβαση επ’ αμοιβή. Με τις πιστωτικές κάρτες η διαδικασία θα ήταν σχετικά εύκολη [Ευρέως διαδομένη πρακτική σήμερα]. Μπορώ να φανταστώ ακόμα την εξής λύση: εφόσον εξαντληθεί η έκδοση του βιβλίου να εξανα (σελ. 753) γκάζεται ο εκδότης, εφόσον δεν σκοπεύει να το επανεκδώσει ή για όσο διάστημα είναι εξαντλημένο, να το διαθέτει σε μια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη, δική του ή κάποια άλλη, επιτρέποντας την πρόσβαση σ’ αυτό επ’ αμοιβή ή όχι. Και, φυσικά, για τους ερευνητές θα πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα αγοράς της ηλεκτρονικής μορφής με τη μορφή ενός cd. [Αυτό μένει ακόμη ζητούμενο].

  Η ηλεκτρονική μορφή θα έκανε προσιτή επίσης μια βιβλιογραφία ελασσόνων εθνικών γλωσσών με τη μετάφρασή τους στη σημερινή lingua franca, την αγγλική, που να είναι προσβάσιμη μέσω internet. Αυτό θα διευκόλυνε τη διεθνή επικοινωνία των ερευνητών. Φαντάζομαι ότι αξιολογότατα επιστημονικά άρθρα θα γράφονται στα κινέζικα ή τα Ιαπωνικά, τα οποία θα ενδιέφεραν τους δυτικούς επιστήμονες, και με ενδιαφέρον θα αναζητούσαν αγγλικές μεταφράσεις τους σε κάποια sites.

  Αλλά και λογοτεχνικά κείμενα θα ενδιέφεραν τόσο τους ξένους γνώστες της γλώσσας όσο και τους ντόπιους. Η ηλεκτρονική μορφή ενός μυθιστορήματος σε ένα site θα αποτελούσε μια ζωντανή διαφήμισή του. Διαβάζοντας μερικές ηλεκτρονικές σελίδες ο ενδιαφερόμενος θα μπορούσε να παραγγείλει την έντυπη έκδοση, μια και, όπως είναι γενικά παραδεκτό, διαβάζεται πιο άνετα από ότι η ηλεκτρονική, ειδικά σε μέρη όπως καλοκαιρινές παραλίες, πάνω σε φουσκωτά στρώματα.

  Ας μην είναι όλο το μυθιστόρημα προσβάσιμο, τουλάχιστον ας είναι εκτενή αποσπάσματα. Αυτό αποτελεί ήδη μια τακτική που ακολουθείται στο χώρο των εφημερίδων και των περιοδικών, όπου αρκετά απ’ αυτά διαθέτουν δικά τους sites με ένα σημαντικό μέρος της ύλης τους διαθέσιμο σε ηλεκτρονική μορφή.

  Όσον αφορά τους βιβλιογραφικούς οδηγούς, η ηλεκτρονική μορφή είναι η πιο ενδεδειγμένη λύση. Ένας έντυπος βιβλιογραφικός οδηγός είναι ήδη ξεπερασμένος πριν ακόμη τεθεί σε κυκλοφορία, γιατί καινούριοι τίτλοι δεν εμπεριέχονται σ’ αυτόν. Μόνο ένας ηλεκτρονικός οδηγός, προσβάσιμος μέσω internet, θα μπορούσε να αναπτύξει το πλήρες δυναμικό του, προσφέροντας και στον πιο απομακρυσμένο γεωγραφικά επιστήμονα ακόμα και την πιο πρόσφατη βιβλιογραφική ενημέρωση.

  Από εδώ και πέρα περνάμε στο χώρο του οραματισμού. Ο βιβλιογραφικός αυτός οδηγός μπορεί να εμπεριέχει και τα sites όπου θα μπορούσε να αναζητήσει κανείς την βιβλιογραφία αυτή, καταχωρημένη σε ηλεκτρονική μορφή. Μπορεί να φανταστεί κανείς το τεράστιο επιστημονικό κέρδος για οποιαδήποτε ερευνητική δουλειά.

  Τα υπερμέσα (hypermedia) είναι μια μορφή υπερκειμένου (hypertext). O Michael Joyce δίνει τον ορισμό του: «Όταν το περιεχόμενο ενός υπερκειμένου απλώνεται σε ψηφιοποιημένο ήχο, κινούμενα σχέδια, ήχο, εικονική πραγματικότητα, δίκτυα υπολογιστών, βάσεις δεδομένων, κ.λπ., τότε το ονομάζουμε υπερμέσο (hypermedia)».² O George Landow πιστεύει ότι είναι αμελητέα η διαφορά, και θεωρεί ταυτόσημους τους όρους hypertext και hypermedia.³

  Σε επιστήμες όπως η θεατρολογία τα πλεονεκτήματα είναι ιδιαίτερα εμφανή. Σε ένα κείμενο θεατρολογίας σε έντυπη μορφή μπορούν να παρατεθούν μόνο φωτογραφίες από μια παράσταση, ενώ σε ένα κείμενο, γραμμένο σε hypertext μπορούν να παρουσιαστούν ολόκληρα αποσπάσματα από την παράσταση αυτή. Προσωπικά αντιμετωπίζω το πρόβλημα με μια εισαγωγή στην Όπερα του Πεκίνου για τον έλληνα αναγνώστη. Πολλοί δεν έχουν δει καθόλου Όπερα του Πεκίνου, οπότε όχι μόνο οι λέξεις, αλλά ακόμη και οι φωτογραφίες θα έδιναν πολύ αμυδρή εικόνα για το τι πραγματικά είναι. Η πρωτότυπη εκφορά του λόγου καθώς και η μουσική αποτελούν δυο από τις πιο σημαντικές διαστάσεις της Όπερας του Πεκίνου, και δεν μπορούν να δοθούν με τα κλασικά μέσα του έντυπου κειμένου, ακόμη και του ηλεκτρονικού. Μόνο το hypertext θα έλυνε το πρόβλημα. [Τελικά, όπως μου είπε μια φίλη μου που διάβασε το βιβλίο μου «Εισαγωγή στο θέατρο της Ιαπωνίας και της Κίνας» (ΑΛΔΕ, 2010) τη λύση στο πρόβλημα τη δίνει το youtube].

  Μέχρι τώρα αυτή τη διάσταση του υπερκειμένου τη βλέπαμε σε εκπαιδευτικές εφαρμογές, σε ηλεκτρονικές εγκυκλοπαίδειες, κ.τ.ό. Θα πρέπει η χρήση του να διευρυνθεί, και το υπερκείμενο να γίνει μια αποδεκτή μορφή επιστημονικής αρθρογραφίας. Αυτό φαίνεται ολότελα απαραίτητο στον τομέα του κινηματογράφου, ο οποίος, ως τελευταία, έβδομη τέχνη, κάνει και τελευταίος την είσοδό του στα Πανεπιστήμια. Κάθε λόγος περί κινηματογράφου, χωρίς συνοδεία ήχου και εικόνας, εί (σελ. 754) ναι ένας φτωχός λόγος. Το ίδιο ασφαλώς ισχύει και για το θέατρο. Τα περιοδικά στο χώρο του κινηματογράφου και του θεάτρου, καθώς βέβαια και στο χώρο της μουσικής, θα πρέπει να είναι με τη μορφή cd-rom. Αυτό θα είναι το πρώτο βήμα. Το επόμενο θα είναι η τοποθέτησή τους σε web sites, για ευκολότερη πρόσβαση σε όλους τους ενδιαφερόμενους, ερευνητές και μη.

    Αναφερθήκαμε διεξοδικά στα ερευνητικά πλεονεκτήματα που προσφέρει το υπερκείμενο, δεν θα πρέπει όμως να υποτιμήσουμε και τα εκπαιδευτικά. Εδώ τα βήματα είναι πιο γρήγορα, και βλέπουμε πάρα πολλές εφαρμογές σε εκπαιδευτικά cd-rom. Οι multimedia εγκυκλοπαίδειες έχουν κατακτήσει την αγορά. Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε την τάση ορισμένων απ’ αυτές, αποβλέποντας στη θεαματικότητα της κινούμενης εικόνας, να περιορίζουν πολύτιμο κειμενικό πληροφοριακό υλικό.   

  Ο αριθμός των ηλεκτρονικών λεξικών, με ενσωματωμένη μάλιστα την προφορά, αυξάνεται καθημερινά, με αποδέκτες τόσο μαθητές όσο και ερευνητές, οι οποίοι συνήθως δουλεύουν στο P.C. και ένα ηλεκτρονικό λεξικό τους διευκολύνει περισσότερο από ότι ένα έντυπο λεξικό. Το ίδιο διευκολύνει και τους μεταφραστές, οι οποίοι μπορούν να δουλεύουν καλύτερα έχοντας το προς μετάφραση κείμενο στην οθόνη του υπολογιστή τους.

Εκπαιδευτικά cd-rom για την εκμάθηση ξένων γλωσσών είναι επίσης πολύ διαδεδομένα, με αναδρασιακές δυνατότητες ελέγχου του μαθητή τόσο στο γραπτό όσο και στο προφορικό επίπεδο. Ανάλογα εκπαιδευτικά cd-rom εκδίδονται και για άλλους γνωστικούς τομείς, μαθηματικά, φυσική, κ.λπ., που αν δεν υποκαθιστούν πλήρως, πάντως διευκολύνουν πάρα πολύ τον εκπαιδευτικό στο διδακτικό του έργο.

  Και εδώ οραματιζόμαστε ένα εγγύς μέλλον όπου, έστω εις βάρος της θεαματικότητας, της πολυπλοκότητας και του εξεζητημένου, ο εκπαιδευτικός θα μπορούσε να παράγει σε cd-rom ή dvd-rom το δικό του εκπαιδευτικό υλικό, με τη γλώσσα ενός απλού κειμενογράφου με δυνατότητες html, ή ενός σχετικά εύκολου προγράμματος όπως το powerpoint, και όχι ενός σοφιστικέ εργαλείου για επαγγελματίες όπως είναι το toolbook (χωρίς να αποκλείεται κι αυτό), με δεσμούς (links) για πληροφοριακό υλικό στο internet, εποπτικό υλικό, ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών ή άλλου είδους, κ.λπ. Δίνοντας δυνατότητες ανάδρασης (feed-back) στους μαθητές του, στις ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής για παράδειγμα, ο δάσκαλος μπορεί να ελέγξει αν οι μαθητές του έχουν αφομοιώσει την ύλη. Και αυτό δεν σημαίνει απλώς εξοικονόμηση χρόνου στην εξέταση. Όπως λέγει ο George P. Landow, «δίνοντας συμπληρωματικά μέσα έκφρασης σε άτομα δειλά ή που διστάζουν να μιλήσουν μπροστά σε άλλους, η ηλεκτρονική συνδιάσκεψη, το υπερκείμενο και άλλα παρόμοια μέσα μετατοπίζουν τη ζυγαριά από την ομιλία στο γραπτό κείμενο...».⁴

  Και ενώ η επιμόρφωση των σημερινών ερευνητών αφήνεται συνήθως στον πατριωτισμό τους, δεν πρέπει να συμβεί το ίδιο και με τους αυριανούς επιστήμονες. Πρέπει να εκπονηθούν πανεπιστημιακά εκπαιδευτικά προγράμματα πάνω στις νέες τεχνολογίες της πληροφορικής, προγράμματα υποχρεωτικά, και όχι μόνο με τη μορφή προαιρετικών σεμιναρίων.

  Ένας πρώτος στόχος που θα διευκόλυνε προς αυτή την κατεύθυνση είναι η δημιουργία μιας ηλεκτρονικής βιβλιοθήκης και ενός ηλεκτρονικού περιοδικού για κάθε πανεπιστημιακό τμήμα. Ακόμη θα πρέπει να υπάρχει ηλεκτρονικό περιοδικό όπου να καταχωρούνται φοιτητικές εργασίες, όχι μόνο σε μεταπτυχιακό, αλλά και σε προπτυχιακό επίπεδο. Κάποιες απ’ αυτές πιθανόν να εμπεριέχουν σημαντικό πληροφοριακό υλικό.

  Ακόμη, πρέπει να γίνει δυνατή η παρουσίαση διατριβών σε ηλεκτρονική μορφή, μέσω cd-rom.⁵ Σε διάφορους επιστημονικούς κλάδους όπως π.χ. η θεατρολογία και η μουσικολογία, η παράθεση μουσικών αποσπασμάτων ή αποσπασμάτων θεατρικών παραστάσεων είναι συχνά αναγκαία, που όμως δεν μπορεί να γίνει σε μια διατριβή σε έντυπη μορφή. Η University Microfilms Inc., που εκδίδει και αποθηκεύει περίπου το 98% των διδακτορικών διατριβών στις ΗΠΑ, έχει ήδη αρχίσει να δέχεται διατριβές σε μορφή cd-rom.⁶

  Οι νέες δυνατότητες που προσφέρει το υπερκείμενο δημιουργούν νέα δεδομένα και στο χώρο (σελ. 755) παραγωγής της λογοτεχνίας. Ενθουσιώδεις ερευνητές μιλάνε μάλιστα για επανάσταση, που συντελείται στο χώρο παραγωγής της λογοτεχνίας. Πρώτα απ’ όλα, η αρχή της πολυφωνικότητας του Μιχαήλ Μπαχτίν φαίνεται να ισχύει απόλυτα εδώ. Η επιθυμία του Michel Foucault «για την ελεύθερη κυκλοφορία, τον ελεύθερο χειρισμό, την ελεύθερη σύνθεση, αποσύνθεση, και ανασύνθεση των κειμένων»,⁷ φαίνεται να πραγματώνεται εδώ. Η αντίληψη του Jean-François Lyotard για τον μεταμοντερνισμό, ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του οποίου είναι η εξάλειψη της ιεραρχίας και η ισοδυναμία των μερών ενός συνόλου, φαίνεται να πραγματώνεται σε πειραματικά λογοτεχνικά έργα γραμμένα σε μορφή υπερκειμένου, με την εξάλειψη της γραμμικότητας της ανάγνωσης και την ελεύθερη περιδιάβαση στα μέρη ενός έργου, μέσω κατάλληλων συνδέσεων.⁸ Όχι πως δεν μπορεί να υπάρχει μια τυχαία περιδιάβαση στα μέρη ενός λογοτεχνικού αριστουργήματος του παρελθόντος, όπως είναι π.χ. τα ομηρικά έπη, θρησκευτικά έργα όπως η Αγία Γραφή, το Κοράνι, κ.λπ., αλλά η έντυπη μορφή εκβιάζει κατά κάποιο τρόπο τη γραμμικότητα της ανάγνωσης.

  Επίσης η αντίληψη για το δίκτυο, την οποία υποστηρίζει ο Ronald Barthes στο έργο του «S/Z», καθώς και το ιδανικό του για εγγράψιμα (scriptible) σε αντίθεση προς τα αναγνώσιμα (lisible) κείμενα, πραγματώνεται στη σχέση του αναγνώστη με το υπερκείμενο, όχι μόνο με την έννοια ότι το υπερκείμενο απαιτεί έναν ενεργό και επαρκή αναγνώστη, αλλά ένα συν-συγγραφέα που σχολιάζει και εμπλουτίζει το κείμενο με νέους δεσμούς για τους μελλοντικούς συν-συγγραφείς. Έτσι τα όρια συγγραφέα και αναγνώστη γίνονται αρκετά ακαθόριστα.

  Ίσως είναι νωρίς για να δείξουμε υπερβολικό ενθουσιασμό. Θα αναφέρω τη δική μου απογοήτευση όταν επισκέφτηκα τέτοια έργα στο διαδίκτυο και βρέθηκα μπροστά σε νεκρούς κόμβους. Ήταν σαν να διάβαζα βιβλίο με σχισμένες σελίδες. Αυτό που λέει το Silvio Gaggi για το έργο του Michael Joyce «Afternoon, a story» (1987), πρέπει να είναι μια πολύ συνηθισμένη εμπειρία: «Μερικά τμήματα είναι συνδεμένα με τέτοιο τρόπο, που δεν βγάζουν νόημα, ή, αν βγάζουν, αυτό το νόημα είναι πολύ παράξενο!».⁹

  Η λογοτεχνία ως πρόσληψη είναι μια ενασχόληση του ελεύθερου χρόνου, και οι οθόνες του υπολογιστή είναι αρκετά περιοριστικές. Όσοι διαβάζουν λογοτεχνία ξαπλωμένοι στο κρεβάτι τους, δύσκολα θα επιλέξουν το ηλεκτρονικό βιβλίο [Όταν έγραφα αυτές τις γραμμές δεν είχαν βγει ακόμη τα tablet. Μάλιστα ένας φίλος μου είπε ότι προτιμά να διαβάζει ηλεκτρονικά κείμενα στο κινητό του. Στο κινητό μου έχω βάλει κι εγώ τον «Ερωτόκριτο», και τον ξαναδιαβάζω όταν βρίσκομαι σε χώρους όπως προθάλαμοι ιατρείων κ.λπ]. Ακόμη, η εξάλειψη της γραμμικότητας στην αφήγηση μπορεί να είναι ένα ενδιαφέρον πείραμα, όμως ίσως να μη βρει συνεχιστές, όπως και το γαλλικό νέο μυθιστόρημα. Οι αναγνώστες, προς το παρόν, είναι συνηθισμένοι στη γραμμικότητα της κινηματογραφικής αφήγησης και του σήριαλ. Αν και, πρέπει να πούμε εδώ, στην τηλεόραση έχουμε την εντελώς μεταμοντέρνα κατάσταση του zapping. Επίσης δεν εκμεταλλεύονται τη δυνατότητα περιδιάβασης που προσφέρει το έντυπο κείμενο. Ένα μυθιστόρημα είναι χωρισμένο σε κεφάλαια, αλλά κανείς δεν σκέφτεται να τα διαβάσει με τυχαία σειρά. Ίσως υπάρχουν κεφάλαια που μπορούν να διαβαστούν με οποιαδήποτε σειρά, αλλά όλοι επιλέγουν να τα διαβάσουν με τη σειρά που τα έβαλε ο συγγραφέας.

  Είναι επίσης πιθανό να διαβάσει κανείς το τέλος ενός μυθιστορήματος πρώτα και μετά την αρχή. Αν είναι ένα unhappy end, έχουμε μια διαφορετική πρόσληψη. Ξέροντας την τραγική μοίρα των ηρώων, νιώθουμε για αυτούς τα αισθήματα φόβου και ελέου για τα οποία μας μίλησε ο Αριστοτέλης σε σχέση με την τραγωδία. Το σασπένς για το τι θα συμβεί στους ήρωες μετατρέπεται σε σασπένς για το πώς θα καταλήξουν στο τραγικό τους τέλος. Αν και προσωπικά μου αρέσει η τραγική δομή σε ένα μυθιστόρημα, με το τέλος να προσημαίνεται, ποτέ δεν διανοήθηκα να διαβάσω ένα μυθιστόρημα από το τέλος.

  Έχουμε την εντύπωση ότι ακόμη και αν το υπερκείμενο μας δώσει μια καινούρια «Οδύσσεια» ή ένα καινούριο «Οδυσσέα», δεν πρόκειται να υπάρξει συνέχεια. Αντίθετα, για έναν ερευνητή πάνω στην πρόσληψη, το υπερκείμενο θα μπορούσε να αποδειχθεί ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο. Προσθέτοντας π.χ. ένα ερωτηματολόγιο στο τέλος ενός ηλεκτρονικού κειμένου προσβάσιμου μέσω internet, θα μπορούσε να βγάλει χρήσιμα συμπεράσματα για την πρόσληψή του. Έτσι πιστεύουμε ότι οι ηλεκτρονικές μορφές κειμένου είναι κυρίως χρήσιμες για τον ( σελ. 756) ερευνητή και τον σπουδαστή, αφενός λόγω της ευκολίας πρόσβασης μέσω του διαδικτύου, και αφετέρου λόγω της ταχύτητας αυτής της πρόσβασης. Σαν ένα καινούριο μέσο λογοτεχνικής γραφής είναι πιθανό να μην έχει μεγάλη επιτυχία. (σελ. 757).

Σημειώσεις

1. Στη διεύθυνση: http://www.addgr.com/news/samizdat/ Στο μεταξύ έκλεισε η ιστοσελίδα.

2. Joyce Michael, «Of two minds. Hypertext, Pedagogy and Poetics», Michigan, The    

University of Michigan Press, 1996, σελ. 21.

3. Landow George P., «Hypertext 2.0 The convergence of Contemporary Critical Theory

and  Thechnology», Baltimore, The John Hopkins University Press, 1997, σελ. 3.

4. Στο ίδιο, σελ. 27.

5. Συζήτηση πάνω στο θέμα υπάρχει στη διεύθυνση              

http://chronicle.com/colloquy/98/thesis/background.htm#Young__J__R___1998__March_6 Τελικά και αυτή η ιστοσελίδα έχει κλείσει.

6. Mangan, Katherin S., “CD-ROM Dissertations” in. Chronicle of Higher Education, March 8, 1996.

7. Gaggi Silvio, «From Text to Hypertext», Philadelphia, University of Pennsylvania Press,              1998, σελ. 58.

8. δίνουμε ενδεικτικά μια διεύθυνση:             http://www.angelfire.com/hi/OURCHILD/TRYTHIS.html

9. ο.α., σελ. 125.

Βιβλιογραφία

Barthes, Roland, «S/Z», Paris, Seuil, 1970.

Beeman, William O., et.al. 1987, «Hypertext and Pluralism: From Lineal 

to Non-Lineal Thinking». Proceedings of Hypertext ’87, Association for

Computing Machinery (ACM), Chapel Hill, 1987.

Berk, Emily, and Joseph Devlin, eds., McGraw-Hill «Handbook of

Hypertext and Hypermedia», New York, Mc Graw-Hill, 1991.

Delany, Paul and Landow, George, eds., «Hypermedia and Literary

Studies», Cambridge, Mass., MIT Press, 1991.

Gaggi, Silvio, «From Text to Hypertext», Philadelphia, University of

Pennsylvania Press, 1998.

Joyce, Michael, «Of two minds. Hypertext Pedagogy and Poetics»,

Michigan, The University of Michigan Press, 1996.

Hillgloss, Susan and Selfe, Cynthia eds, «Literacy and Computers», New

York, MLA,1994.

Landow, George P. ed., «Hypertext and Literary Theory», Baltimore, John

Hopkins University Press, 1994.

Landow, George P., «Hypertext 2.0 The convergence of Contemporary

Critical Theory and Thechnology», Baltimore, The John Hopkins

University Press, 1997.

Lyotard, Jean-François, «Η μεταμοντέρνα κατάσταση», μτφρ. Κωστής

Παπαγιώργης, Αθήνα, Γνώση, 1993.

Neuage, Terrell, «The influence of the World Wide Web upon Literature»

(Master thesis) στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.angelfire.com/hi/FIRSTPOEMS/allhtml.html