Κριτική της κριτικής

Κριτική της κριτικής

Άναψε ο καυγάς χθες βράδυ στην ταβέρνα, στην παρέα του Πρατικάκη. Ποιος είναι καλύτερος, ο Ξαρχάκος ή ο Μαρκόπουλος; Ο Χατζηδάκης ή ο Μαρκόπουλος; Την πρωτιά του Θοδωράκη δεν την αμφισβήτησε κανείς.

Στη συνέχεια περάσαμε και στη λογοτεχνία. Κάποιος φίλος αμφισβήτησε την αξία ενός έργου που θεωρείται κορυφαίο. Εξέφρασα τις αντιρρήσεις μου. Με αφορμή τα χθεσινοβράδινα θα ήθελα να γράψω λίγες σκέψεις για την κριτική.

Δεν κουράζομαι να επαναλαμβάνω ότι «περί ορέξεως κολοκυθόπιτα», ή στο πιο κουλτουριάρικο, «De gustibus non est disputandum».

Το γούστο του το αναγορεύει κανείς σε ετυμηγορία. Έτσι βλέπουμε συχνά γνώμες να διίστανται πάνω σε ένα λογοτέχνημα, από κατά τα άλλα αξιόλογους ανθρώπους. Έφερα σαν επιχείρημα δυο διιστάμενες κρίσεις για τον Ερωτόκριτο. «Το αριστούργημα της νεοελληνικής λογοτεχνίας»: Σεφέρης. «Ανάγνωσμα κατάλληλο να το διαβάζουν οι πόρνες»: Κοραής.

Καθώς σκεφτόμουνα τον χθεσινοβραδινό «καυγά», όπου δεν μπορούσα να θυμηθώ το όνομα του κριτικού που «έθαβε» τον «Τρίστραμ Σάντι» του Λώρενς Στερν, σκέφτηκα να κάνω ένα αρχείο όπου να παραθέτω κάθε ανάλογη περίπτωση που συναντώ. Ήδη έχω κάνει ένα τέτοιο αρχείο με «έργα εκδίκησης» και ένα άλλο με « τα σύνορα της αγάπης». Μόλις πήρα την απόφαση αποφάσισα να γράψω και το παρόν κείμενο, παρατώντας το διάβασμα του «Αβικέννα» του Gilbert Sinoué.

Κρίνεις ένα έργο με κάποια κριτήρια, όμως και τα κριτήρια υπόκεινται σε κριτική. Παράδειγμα: Για τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό ένα αποφασιστικό κριτήριο για την αξία ενός μυθιστορήματος είναι να υπάρχουν σ’ αυτό θετικοί ήρωες, άξιοι προς μίμηση. Το δεχόμαστε; Φέρνω αυτό το παράδειγμα γιατί καυγαδίζαμε πάνω σ’ αυτό πριν δεκαετίες, στο πάλαι ποτέ «Κέντρο Ζωής και Πολιτισμού» της Καλλιθέας. Θα μπορούσα να παραθέσω και άλλα κριτήρια που έχω διαβάσει κατά καιρούς και με τα οποία διαφωνώ, αλλά δεν είναι εδώ ο κατάλληλος χώρος.

Ξαναδιαβάζοντας την βιβλιοκριτική μου βρήκα και το όνομα αυτού του κριτικού: Samuel Johnson.

Δίπλα στον Johnson είναι ο Απόστολος Σαχίνης, διακεκριμένος βιβλιοκριτικός, που «έθαψε» το «Διπλό βιβλίο» του Δημήτρη Χατζή, ένα έργο που εγώ – και όχι μόνο - πιστεύω ότι είναι από τα αριστουργήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Και βέβαια αυτοί δικαιολογούνται κάπως γιατί το βιβλίο που έκριναν δεν είχε περάσει ακόμη στον κανόνα (άλλο ζήτημα κι αυτό, πώς φτιάχνεται ο κανόνας), τι να πεις όμως για τον Arthur Waley, διαπρεπή σινολόγο, που θάβει ασύστολα ένα σωρό κορυφαίους συγγραφείς και κορυφαία έργα; Αντιγράφω από τη βιβλιοκριτική που έγραψα για το «Πάρτι και αερομαχίες» του Ελίας Κανέτι, στο οποίο αναφέρεται σε διάφορες προσωπικότητες του πνεύματος και της τέχνης.

«Ενώ εξαίρει τον επιστήμονα, δεν φαίνεται να έχει σε μεγάλη εκτίμηση τον άνθρωπο. Τον παρουσιάζει ως αυταρχικό και αλαζόνα (άγγλος δεν είναι κι αυτός;). Μάλιστα ορίζει το είδος της αλαζονείας του: «ήταν αλαζονεία της κρίσης». Σε μια συζήτηση που είχε ο Γουόλεϊ με την Βέζα, τη γυναίκα του Κανέτι, όσους συγγραφείς του ανέφερε αυτή τους απέρριπτε. Απέρριψε τον Ντίκενς και τον Θάκερεϊ, για τον Φάουστ σχολίασε: very bad writing, πολύ κακό γράψιμο, και την Άννα Καρένινα την χαρακτήρισε «Pretty boring», πολύ πληκτική. Στους άλλους εμιγκρέδες δήλωνε ότι «εκτός από τον Κάφκα και την «Τύφλωση» δεν μπορούσε να διαβάσει κανένα σύγχρονο γερμανικό μυθιστόρημα» (σελ. 103).

Εγώ έχω μάθει να ξεχωρίζω το γούστο μου από την αξία. Μόλις πρόσφατα έγραψα ότι δεν μου άρεσε καθόλου η «Οδύσσεια» του Καζαντζάκη, δεν αγνοώ όμως ότι πρόκειται για ένα συγγραφικό άθλο, και δεν θα «αποπάρω» κανένα που θα πει ότι του αρέσει.

Το γούστο μου δεν το αναγορεύω σε κανόνα. Ούτε προσπαθώ να επιβάλλω τις αντιλήψεις μου. Τις εκθέτω και σε όποιον αρέσουν, όπως γενικά και τα γραπτά μου. Ένας φίλος μου κοινοποίησε στον τοίχο μου στο facebook ένα σύνδεσμο, με τίτλο «Η τεχνική του συγγραφέα σε 13 θέσεις». Είναι θέσεις του Walter Benjamin. Ξεκινάει ως εξής: Καθένας που σκοπεύει να κάνει ένα μεγάλο έργο θα έπρεπε να…

Με κάποια από αυτά που γράφει διαφωνώ, και είμαι σίγουρος ότι με αυτά ή κάποια άλλα θα διαφωνούν και άλλοι. Κάθε συγγραφέας έχει τη δική του τεχνική. Δεν θα είχα όμως καμιά ένσταση αν έγραφε: «Εγώ, όταν σκοπεύω να γράψω ένα έργο…» και να καταλήξει: «Ίσως αυτά που κάνω εγώ να φανούν χρήσιμα και σε σας».