Θόδωρος Γραμματάς, Το θέατρο ως πολιτισμικό φαινόμενο

Θόδωρος Γραμματάς, Το θέατρο ως πολιτισμικό φαινόμενο, Παπαζήσης 2015, σελ. 734

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στη Λέξημα

Ένα εξαιρετικό βιβλίο πάνω στο θέατρο, με πλούσιο πληροφοριακό υλικό

  «Το θέατρο ως πολιτισμικό φαινόμενο» είναι ο τίτλος του τελευταίου βιβλίου του πολυγραφότατου καθηγητή Θεατρολογίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών Θόδωρου Γραμματά. Στην εισαγωγή γράφει:

«Η αρχική σύλληψη της παρούσας μελέτης έγινε το 2006 και η συγγραφή της σε πρώτη φάση προχώρησε τα δύο επόμενα χρόνια, αξιοποιώντας το μέχρι τότε προϊόν της επιστημονικής μου έρευνας, το οποίο, δημοσιευμένο ή ανέκδοτο, συνέβαλε στην περαιτέρω εμβάθυνση κα ανάλυση των παραμέτρων του ζητουμένου, φτάνοντας σε ένα ικανοποιητικό αποτέλεσμα το 2010» (σελ 19).

Παρεμπιπτόντως να σημειώσουμε ότι έχουμε γράψει για ένα μεγάλο μέρος από το δημοσιευμένο έργο του Θόδωρου Γραμματά (13 βιβλία), και τις σχετικές βιβλιοκριτικές τις έχουμε αναρτήσει και σε ξεχωριστό αρχείο σε μια προσωπική ιστοσελίδα.

Όμως, όπως μας λέει παρακάτω ο Γραμματάς, ο μεγάλος όγκος του υλικού τον οδήγησε στην απόφαση να εκδώσει δυο ξεχωριστούς τόμους. Αναμένομε λοιπόν και τον δεύτερο.

Για το έργο αυτό μας λέει ότι «…υποχρεωθήκαμε να ξεφύγουμε από μια κλασικού τύπου Ιστορία Θεάτρου και να προχωρήσουμε στη διατύπωση μιας προσωπικής άποψης για το Θέατρο στην Ιστορία, ως συνολικό και συλλογικό πολιτισμικό φαινόμενο» (σελ. 76).

Έχουμε διαπιστώσει το βάθος της σκέψης του Γραμματά και τη διεισδυτικότητά του σε κάθε παράμετρο του θεάτρου. Είναι χαρακτηριστικό ότι σχεδόν όλα τα κεφάλαια και αρκετά υποκεφάλαια έχουν στον τίτλο τους τη φράση «το θέατρο ως»: Το θέατρο ως μίμηση, το θέατρο ως φέτα ζωής, το θέατρο ως παραξένισμα, το θέατρο ως σημείωση, το θέατρο ως τελετουργία, το θέατρο ως κοινωνικό γεγονός, ως όχημα αλλαγής του κόσμου, ως διασκεδαστική τέχνη, ως μνημονική καταγραφή, ως εικονοποιημένος συμβολισμός, ως χρονούμενη πραγματικότητα…

Όμως δεν είναι μόνο το βάθος της σκέψης και η διεισδυτικότητα, είναι και το εύρος των γνώσεών του πάνω στη δραματουργία. Είναι εκπληκτική η άνεση με την οποία ανακαλεί πλήθος έργων, δίνοντας έτσι και μια εγκυκλοπαιδική διάσταση στο βιβλίο του. Έχοντας υπόψη το μεγαλύτερο μέρος του πολυσχιδούς έργου του μπορώ, πιστεύω, βάσιμα να υποστηρίξω ότι είναι ένας από τους μεγαλύτερους, αν όχι ο μεγαλύτερος, γνώστης της τέχνης που λέγεται θέατρο.

Και τώρα ας παραθέσουμε κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα, όπως το συνηθίζουμε.

  «…είναι πια κοινά αποδεκτό ότι ο λαϊκός πολιτισμός και το λαϊκό θέατρο στο οποίο ειδικότερα αναφερόμαστε, αποτελεί μια διαφορετική ίσως, αλλά ισότιμη έκφραση με αυτό που αποκαλείται έντεχνο στο θέατρο» (σελ. 382).

Προσυπογράφω απόλυτα. Έχω γράψει κι εγώ για τον λαϊκό πολιτισμό, σε εισήγηση σε ένα συνέδριο.

Μάλιστα πιο κάτω γράφει:

«Η κατάργηση όμως αυτής της σύμβασης [της ψευδαίσθησης], που αντιστοιχεί στην κατάργηση του αριστοτελικού θεάτρου και κατ’ επέκταση της δομικής αφετηρίας όλου του έντεχνου δυτικού θεάτρου, σε μεγάλο βαθμό μπορεί να θεωρηθεί ότι συνιστά επενέργεια και μετασχηματισμό των σκηνικών παραστατικών τεχνικών που μόνο στο λαϊκό θέατρο συναντώνται. Το ίδιο μπορεί να υποστηριχθεί και για τους βοηθητικούς κώδικες, τον ενδυματολογικό και τον εικαστικό, αφού και αυτοί με τη σειρά τους προκύπτουν από το λαϊκό θέατρο, στο οποίο η ανάγκη για αμεσότητα και επικοινωνία, η πρόκληση ενός εύληπτου και κατανοητού θεάματος, χωρίς ιδιαίτερες νοητικές απαιτήσεις, σε συνδυασμό με την απουσία ιδιαίτερων τεχνικών λύσεων σε σκηνικά προβλήματα, αλλά και οικονομικών δυνατοτήτων για την κάλυψη αντίστοιχων αναγκών, οδηγεί σε ένα λιτό κα απέριττο σκηνικό αποτέλεσμα, που βρίσκει το Brecht ότι ταιριάζει απόλυτα στην έννοια της αποστασιοποίησης, γι’ αυτό και κατεξοχήν τα αξιοποιεί» (σελ. 434). 

Το θέατρο αποτελεί την κατεξοχήν Gesamtkunst, την τέχνη δηλαδή που μπορεί να δεχθεί στους κόλπους της κάθε καινούρια τέχνη και τεχνολογική καινοτομία. Σημειώνει χαρακτηριστικά ο Γραμματάς.

«Παρ’ όλα αυτά, ολοένα και περισσότερο διαπιστώνεται στις μέρες μας ότι το θέατρο αποτελεί ένα πεδίο γόνιμης επικοινωνίας και σύνθεσης στοιχείων που προέρχονται από διαφορετικά μέσα σύγχρονης έκφρασης, όπως ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, η video art και γενικότερα η ψηφιακή τεχνολογία, τα οποία επιδρούν και το καθορίζουν ποικιλότροπα, αρχής γενομένης από το επίπεδο της δραματικής παραγωγής και της κειμενικής του σύλληψης, μέχρι τη σκηνική πράξη και τη γενικότερη καλλιτεχνική του έκφραση, σε τρόπο ώστε να μπορούμε να κάνουμε λόγο για μια ουσιαστική ψηφιακή μεσολάβηση στον κόσμο του, αλλά και στον κόσμο των παραστατικών τεχνών γενικότερα, στις οποίες και εκείνο συμπεριλαμβάνεται» (σελ. 625).

Για τον μεταμοντερνισμό στην τέχνη γράφει:

«Με τη σημασία αυτή, ο μεταμοντερνισμός στην τέχνη συνιστά ένα αισθητικό κίνημα που αδυνατεί εκ φύσεων να αποτελέσει πρωτοπορία, αφού τα ενδιαφέροντά του στρέφονται στο παρελθόν το οποίο αναμασά και επιχειρεί, με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία, να αναπροσαρμόσει στα σύγχρονα στιλιστικά δεδομένα» (σελ. 613).

Πώς εκφράζεται ο μεταμοντερνισμός στο θέατρο;

Ανάμεσα στα άλλα μας λέει ο Γραμματάς:

«Οι ήρωες παρουσιάζονται αποσπασματικά, η δράση συγκροτείται αυθαίρετα, οποιαδήποτε αιτιώδης σχέση στη συμπεριφορά των δρώντων προσώπων παύει να υφίσταται. Το τέλος του έργου παραμένει ανοιχτό ή ακόμα και παραπλανητικό, επιδεχόμενο πολλαπλές ερμηνείες από τους θεατές του. Η πλοκή αποκτά αβεβαιότητα και ασυνέπεια, εξαντλούμενη σε αποσπασματικά κάποτε στιγμιότυπα και όχι στη σύνθετη απεικόνιση ενός πλέγματος σχέσεων και συμπεριφορών. Τα μικροσυμβάντα της σκηνής, αυτοτελώς ή σε συνδυασμό, έρχονται συχνά να αντιπαρατεθούν στα όποια προβαλλόμενα νοήματα και να τα εξουδετερώσουν, λειτουργώντας ως μηχανισμοί ακύρωσης των σκηνικά προτεινόμενων μηνυμάτων, προκαλώντας την εντύπωση μάλλον μιας πολύχρωμης αμετροέπειας, ή ενός καλλιτεχνικά οργανωμένου συνόλου» (σελ. 615).

Παραθέσαμε αποσπάσματα πάνω σε θέματα που μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα. Για παράδειγμα στο «ανοιχτό τέλος» έχω αναφερθεί και εγώ, γράφοντας για τον κινηματογράφο. Δεν θα μπορούσαμε στα πλαίσια μιας σύντομης βιβλιοπαρουσίασης να αναφερθούμε στα όσα γράφει για το αρχαίο θέατρο, για τον Brecht, για το «θέατρο της πολιτικής» κ.λπ.

Πρόκειται για ένα εξαιρετικό βιβλίο, και δεν πρέπει να λείψει από τη βιβλιοθήκη κανενός θεατρόφιλου.

Μπάμπης Δερμιτζάκης