Αλεξάνδρα Μοσχονά, Διηγήματα

Αλεξάνδρα Μοσχονά, Διηγήματα, Αθήνα 2006

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

«Ο φόβος είναι η ισχυρότερη και αρχαιότερη συγκίνηση του ανθρώπινου γένους…». Με αυτά τα λόγια ξεκινάει τη Αλεξάνδρα Μοσχονά το εν είδει προλόγου κείμενό της στην επανέκδοση των δύο συλλογών διηγημάτων της «Η λευκή σκιά» και «Ο ζοφερός ήλιος του Μεσονυκτίου» με τον απλό τίτλο «Διηγήματα». «Δια φόβου και ελέου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν» γράφει ο Αριστοτέλης στην ποιητική του για την τραγωδία. Ο φόβος είναι το κύριο αίσθημα που νιώθουν οι ήρωες των διηγημάτων της Μοσχονά, και ο φόβος αυτός, με το αίσθημα της ταύτισης και της εμπάθειας, μεταδίδεται ατόφιος στον αναγνώστη.
Υπάρχει και ο υπερθετικός του φόβου, ο τρόμος. Ο τρόμος δίνει το όνομα σε ολόκληρη κατηγορία κινηματογραφικών έργων, τα «horror films», τα έργα τρόμου. Όμως τα διηγήματα δεν ανήκουν στην κατηγορία αυτή. Το να γράψεις έργα μόνο για τον τρόμο σημαίνει να φτωχαίνεις τη λογοτεχνία. Ο Σενέκας, ο ρωμαίος τραγωδός, κατηγορήθηκε ότι, παρερμηνεύοντας τα λόγια του Αριστοτέλη, παρουσίασε πάνω στη σκηνή πράξεις φρικιαστικές για να προκαλέσει τον φόβο. Μόνο ο φόβος δεν φτάνει, χρειάζεται και ο έλεος, η συμπόνια για τους ήρωες. Και αυτή η συμπόνια ξεχύνεται ατόφια στα διηγήματα της Μοσχονά, ιδιαίτερα στο δεύτερο μέρος.
Στα έργα τρόμου υπάρχει ένα έντονο σασπένς για την έκβαση. Τα διηγήματα της Μοσχονά είναι περισσότερο ατμοσφαιρικά, σε βαθμό που διαψεύδουν τις αφηγηματικές αναμονές, όπως π.χ. στο εκτενές «Σεντούκι». Δεν μαθαίνουμε ποιος είναι ο δολοφόνος των γυναικών, ούτε τι περιέχει το σεντούκι. Σκιαγραφείται όμως αδρά ο μοναξιασμένος ήρωας, όπως είναι άλλωστε και οι περισσότεροι ήρωές της. Το ίδιο και στο «Ο κύριος Δανιήλ», επίσης εκτενές, που δεν μαθαίνουμε ποτέ τι συνέβαινε στο γηροκομείο».
Στο εισαγωγικό της σημείωμα η Μοσχονά μιλάει για «εξωπραγματικό αφήγημα», για «παράξενο διήγημα», για «αφηγήματα μυστηρίου». Όλα αυτά τοποθετούνται γενικότερα στην κατηγορία του φανταστικού. Ο Γάλλος θεωρητικός της λογοτεχνίας Τσβετάν Τοντόροφ (για την ακρίβεια Βούλγαρος, που όμως, όπως και η Τζούλια Κρίστεβα, σπούδασε στη Γαλλία, ζει στη Γαλλία και γράφει γαλλικά) έγραψε ένα ωραίο βιβλίο με τίτλο «Εισαγωγή στη λογοτεχνία του φανταστικού». Τα διηγήματά της θα μπορούσαν να ταξινομηθούν σε αυτές τις υποκατηγορίες. Κάποια είναι εξωπραγματικά, έξω από τα όρια του πραγματικού, όπως «Το ηλεκτρονικό πλάσμα», κάποια διηγήματα μυστηρίου, που κινούνται στα όρια, τα οποία αντιπροσωπεύουν την κύρια κατηγορία του φανταστικού κατά τον ορισμό του Τοντόροφ, όπως τα διηγήματα «Η τετραχτίδα», «Το σφραγισμένο δωμάτιο», «Ο κύριος Δανιήλ», και κάποια άλλα στην κατηγορία του παράξενου, όπως «Ο σταθμός», «Οι θεοί του σκότους», «Η πρόσκληση», «Η πορεία ενός απόλυτα λογικού ανθρώπου», «Η λευκή σκιά», «Η κατάρα της Ελπίδας Χ», «Σπίτι από γυαλί», «Η μοιραία τροπή και «Ο επισκέπτης».
Στα διηγήματα του δεύτερου μέρους ανήκουν κάποια που δεν εντάσσονται στις παραπάνω κατηγορίες, όπως «Ο ρακοσυλλέκτης», «Ο αυτοσαρκασμός»,(ο περιθωριακός) «Ο θάνατος της νύχτας» (ο ναρκομανής) «Χωρίς πυξίδα» (επίσης ναρκομανής) «Το χάρισμα» (το άρρωστο, ετοιμοθάνατο παιδί) «Η λάμψη» (νέος περιθωριακός, πρώην κατάδικος). Στο «Αδυναμίες», «Ο συνοδός» και «Η εσωστρέφεια» εικονογραφείται ο μοναχικός τύπος που δεν μπορεί να προχωρήσει πέρα από τη σεξουαλική σχέση σε μια ουσιαστική σχέση με μια γυναίκα.
Το όνειρο κυριαρχεί στα περισσότερα διηγήματα, και είναι αυτό που τα κατατάσσει στην κατηγορία του φανταστικού, αφού το ονειρικό περιεχόμενο τοποθετείται στην περιοχή του μυστηρίου και του παράξενου, ενώ η εγκιβωτίσουσα αφήγηση το τοποθετεί στα όρια του πραγματικού. Λέξεις όπως φόβος, τρόμος, φρίκη, εφιάλτης, επανέρχονται στα διηγήματα ορίζοντας το κλίμα τους. Τα αρχετυπικά σύμβολα του Πόε εμφανίζονται επίσης σε κάποια διηγήματα: Το περίεργο σπίτι, η γάτα, το μαύρο πουλί. Όμως αυτό που χαρακτηρίζει τα διηγήματα της Μοσχονά είναι η σκιαγράφηση του μοναχικού ανθρώπου, του περιθωριακού ανθρώπου, του ανθρώπου που κατατρύχεται από φαντάσματα και εφιάλτες. Κάποιοι από αυτούς τους ήρωες πεθαίνουν. Και οι πιο περιθωριακοί, οι πιο μοναχικοί, οι πιο καταδικασμένοι από όλους, ο αλήτης και ο ζητιάνος, αν και δεν πρωταγωνιστούν σε κανένα από τα διηγήματά της, τοποθετούνται στο φόντο κάποιων από αυτά, σαν το κοινωνικό αντίστοιχο του ψυχισμού του κύριου ήρωα, όπως στα «Ο συνοδός», «Αδυναμίες», «Αυτοσαρκασμός».
Θα κλείσουμε με την σαρκαστική αυτοσυνειδησία της συγγραφέως φανταστικών ιστοριών: «Ο εφιάλτης δεν έχει πρόσωπο, η φρίκη δεν αποδίδεται σωστά σε περιγραφές καλοπροαίρετων γραφιάδων» (σελ. 113). Η Μοσχονά πάντως δεν τα πήγε καθόλου άσχημα.

Μπάμπης Δερμιτζάκης