Σωτήρης Δημητρίου, Η πολιτική διάσταση στην τέχνη

Σωτήρης Δημητρίου, Η πολιτική διάσταση στην τέχνη, Σαββάλας 2009, σελ. 438

H παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Με μια ανθρωπολογική οπτική ο Σωτήρης Δημητρίου ερευνά την τέχνη ως πολιτικό φαινόμενο

Με το έργο του Σωτήρη Δημητρίου έχουμε ασχοληθεί και άλλες φορές στο παρελθόν. Πρόκειται για μια πολυσχιδή προσωπικότητα, με ενδιαφέροντα που καλύπτουν ποικίλους τομείς, από την σημειωτική και τον κινηματογράφο μέχρι την πολιτική και την κοινωνική ανθρωπολογία. Θα αναφέρουμε ακόμη μια φορά τα πολύτομα μνημειώδη έργα του «Λεξικό όρων» και «Η εξέλιξη του ανθρώπου». Στο τελευταίο του έργο ασχολείται με την τέχνη, και πιο συγκεκριμένα με την πολιτική της διάσταση, με «μια ανθρωπολογική προσέγγιση», όπως γράφεται στον υπότιτλο.
Ο Σωτήρης Δημητρίου έχει τη στόφα του εγκυκλοπαιδιστή. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο τελευταίος νεοέλληνας διαφωτιστής. Στα βιβλία του, και ιδιαίτερα στο πολύτομο «Η εξέλιξη του ανθρώπου» αλλά και στο παρόν, δίνει μια πανοραμική εικόνα κατακτήσεων και αντιλήψεων πάνω στα θέματα που τον απασχολούν, παραθέτοντας, συχνά με εφέ απαρίθμησης, ανακαλύψεις, διαπιστώσεις, σκέψεις και αντιλήψεις των επιστημόνων που έχουν ασχοληθεί με το θέμα, αναφέροντας όμως πάντοτε ποιες είναι οι επικρατέστερες απόψεις ή ποιες ο ίδιος θεωρεί ότι είναι οι πιο έγκυρες.
Στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «Προϊστορική τέχνη» παραθέτει όλες τις ανακαλύψεις αλλά και όλες τις ερμηνείες που έχουν δοθεί. Εδώ ανατρέπεται η μέχρι τώρα αντίληψη ότι η πρωτόγονη τέχνη εξελίσσεται από τον ρεαλισμό στο στυλιζάρισμα. Στο δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο «Πολιτισμικοί συμβολισμοί και τέχνη» ανάμεσα στα άλλα ο Σωτήρης μιλάει για την κατηγοριοποίηση των συμβολισμών σε δύο είδη: τον πρακτικό και τον πολιτισμικό. Ως παράδειγμα φέρνει το φίδι, που είναι σύμβολο της ιατρικής αλλά και της αμαρτίας ή του θανάτου. Το τρίτο κεφάλαιο με τίτλο «Η πρωτόγονη τέχνη» είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, και βέβαια συζητείται εκτεταμένα η τουριστικοποίησή της. Στο τέταρτο κεφάλαιο μεταβαίνουμε και στο δικό μας «εδώ και τώρα» με τη «Λαϊκή τέχνη», που δυστυχώς από αυθεντική έκφραση της λαϊκής ψυχής ξεπέφτει συχνά στο φαινόμενο της μαζικής κουλτούρας, που παράγεται από τα ΜΜΕ και κυρίως την τηλεόραση.
Στο πέμπτο κεφάλαιο που έχει τίτλο «Η θέση της τέχνης στις σχέσεις δύναμης» προβάλλεται ιδιαίτερα η πολιτική διάσταση της τέχνης. Εκεί διαβάζουμε: «Στην τυπογραφία οφείλεται κατά μεγάλο μέρος η απαλλαγή του πεζού λόγου από τις τυποποιημένες μορφές της ποίησης, που είχαν πηγάσει από τις ανάγκες απομνημόνευσης» (σελ. 213). Ενδιαφέρουσα ιδέα, που ερμηνεύει την κυριαρχία της πεζογραφίας στη σύγχρονη λογοτεχνία (τα τιράζ είναι αλάθητος δείκτης) και την εγκατάλειψη του μέτρου στη σύγχρονη ποίηση.
Το πέμπτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Η δυτική τέχνη: πεδίο αμφισβήτησης». Εδώ δίνεται μια διαγραμματική ιστορία των επί μέρους τεχνών στη Δύση καθώς και των αισθητικών θεωριών που εμφανίστηκαν και κυριάρχησαν κατά περιόδους. Ακόμη διαβάζουμε: «Δεν είναι τυχαίο ότι οι νέοι που στρέφονται στην τέχνη είχαν σε μεγαλύτερη αναλογία παραβατικές συμπεριφορές ούτε είναι τυχαία η μεγάλη απήχηση της ψυχαναλυτικής ερμηνείας της τέχνης, η οποία συνδέει τους καλλιτέχνες με τους νευρωσικούς» (σελ. 280). Την ίδια αντίληψη προβάλλει και ο μπηχεβιοριστής Hans Eysenck, συμπληρώνοντας όμως ότι ο τύπος του εγκληματία και του πολιτικού ανήκει στους ψυχωσικούς, καθώς διαθέτουν, αντίθετα από τους νευρωσικούς και τους καλλιτέχνες, χαμηλή συναισθηματικότητα και μεγάλη εξωστρέφεια.
Το τελευταίο κεφάλαιο που φέρει τον τίτλο «Τελετουργία και αντίσταση» είναι το περισσότερο ανθρωπολογικό και πολιτικό. Ενδιαφέρουσα βρήκα την αντίληψη περί «αισθητικοποίησης της φιλοσοφίας» (σελ. 314). Λάτρης της φιλοσοφίας στα νεανικά μου χρόνια (το δεύτερό μου πτυχίο είναι από το φιλοσοφικό τμήμα της φιλοσοφικής σχολής) την εγκατέλειψα γιατί διαπίστωσα ότι οι διάφορες φιλοσοφικές θεωρίες δεν μου γνώριζαν τον κόσμο, τον οποίο μου αποκάλυπταν καλύτερα οι ψυχολόγοι και οι ηθολόγοι (να αναφέρω μόνο την επιστημονική θεμελίωση των απόψεων του Καντ στο «Η πίσω όψη του καθρέπτη» του Κόνραντ Λόρεντς). Στο εξής τις θεωρούσα ως κομψά οικοδομήματα σκέψης, που μπορεί να τα θαυμάσει κανείς ως αισθητικά δημιουργήματα αλλά όχι και να τα πάρει πολύ στα σοβαρά.
Επαναλαμβάνω, το βιβλίο αποτελεί ένα εγκυκλοπαιδικό πανόραμα από το οποίο εγώ, στα πλαίσια μιας σύντομης παρουσίασης, επέλεξα σημεία που είχαν για μένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Θα ήθελα να κλείσω αυτή την παρουσίαση δίνοντας τον λόγο στον ίδιο το Σωτήρη, όπου στις τρεις τελευταίες παραγράφους του βιβλίου του συνοψίζει τις προσωπικές του θέσεις.
«Αν η τέχνη της αντίστασης συμβάλλει στον μετασχηματισμό σε έναν άλλο εφικτό κόσμο, οφείλει να προδιαγράψει τις νέες κοινωνικές σχέσεις που θα τον συγκροτήσουν. Συνεπώς, οφείλει να ανασυστήσει την ηθική διάσταση η οποία προέχει για αυτή τη συγκρότηση-δεδομένου ότι η άμβλυνση της ηθικής στη δυτική αισθητική συνδέθηκε με τη διάβρωση του κοινωνικού ιστού της Δύσης και ότι η απόσπαση του έργου από το τελεστικό πλαίσιο ενίσχυσε τη θέση του μοναχικού ατόμου σε βάρος του κοινοτισμού.
Η άμβλυνση του κοινοτισμού παίρνει διαστάσεις αποσύνθεσης του κοινωνικού ιστού. Αυτό γίνεται φανερό από τις πολλές πλευρές, για παράδειγμα από τη σχέση του ατόμου με την πόλη. Η αιφνίδια ανάπτυξη των παραγκουπόλεων, η αντικατάσταση της βιωματικής σχέσης από την αναπαραστατική της διαφήμισης και η παρανοϊκή συνάντηση της ομογενοποίησης με τον αποκλεισμό οδηγούν στον «μη τόπο» κατά τον Μ. Augé (1999), στη δυσκολία να «δημιουργηθούν τόποι επειδή ακριβώς είναι ακόμη πιο δύσκολο να προσδιοριστούν δεσμοί».
Είναι γι αυτόν ακριβώς τον λόγο που η τέχνη της αντίστασης παρουσιάζει τελεστικό χαρακτήρα. Μέσα από την τελεστική διαδικασία μέθεξης οι δημιουργοί και το κοινό αναβαπτίζονται στο πνεύμα του κοινοτισμού, επιτελούν κοινωνική πράξη, συμμετέχουν στην ιστορική διαδικασία του κοινωνικού μετασχηματισμού».
Στην πεζογραφία υπάρχει συχνά το εφέ τέλους. Εδώ, μια και πρόκειται για επιστημονικό έργο, μπορούμε να πούμε απλά ότι το τέλος είναι πολύ εντυπωσιακό.