Μιχάλη Αγγελάκη, Εν πλω παραλήρημα

Μιχάλη Αγγελάκη, Εν πλω παραλήρημα, Κνωσσός, 1999

Κρητικά Επίκαιρα, Ιούλιος-Αύγουστος 2000

Οι θιασώτες της εικονιστικής ποίησης (pattern ή figure poetry) είναι ελάχιστοι, και με έκπληξη είδαμε ότι έφτασε στα γραφεία των Κ. Ε. μια τέτοια συλλογή, το «Εν πλω παραλήρημα» του Μιχάλη Αγγελάκη (Κνωσσός 1999).
Όμως, τι είναι αυτή η ποίηση;
Είναι μια ποίηση στην οποία οι στίχοι είναι διαταγμένοι με τέτοιο τρόπο ώστε να μεταδίδουν ή να επεκτείνουν το συναισθηματικό περιεχόμενο των λέξεων. Έχει παλιά, πιθανόν ανατολίτικη προέλευση, και τέτοια ποιήματα βρίσκονται στην ελληνική «Ανθολογία» (γύρω στο 980), όπου ένα ποίημα έχει τη μορφή ενός πέλεκυ και ένα άλλο τη μορφή ενός αυγού. Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι αυτής της ποίησης είναι ο άγγλος μεταφυσικός ποιητής του 16ου αιώνα George Herbert, που το ποίημά του «Ο βωμός» έχει τη μορφή βωμού. Ο γάλλος συμβολιστής του 19ου αιώνα Στεφάν Μαλλαρμέ χρησιμοποιεί στο ποίημά του «Ζαριά» (1897) τυπογραφικά στοιχεία διαφόρων μεγεθών. Χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του 20ου αιώνα είναι ο Γκιγιώμ Απολινέρ, που τα «Καλλιγραφήματά» του (1918) έχουν επηρεαστεί από τον κυβισμό. Στο ποίημά του «Η βροχή» οι λέξεις πέφτουν σε μακριές λοξές γραμμές, υποβάλλοντας την αίσθηση της βροχής. Στην ποίηση αυτή ενισχύονται τα νοήματα με την οπτική υποβολή.
Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα (σελ. 19) από την συλλογή αυτή του Αγγελάκη

Κι αχνοπατώ στις σιωπές...
Κι αχνοπατώ στις σιωπές...
Κι αχνοπατώ στις σιωπές...
Κι αχνοπατώ στις σιωπές...
Κι αχνοπατώ στις σιωπές...
Κι αχνοπατώ στις σιωπές...

Η προοπτική απομάκρυνση του στίχου με την σμίκρυνση των τυπογραφικών στοιχείων υποβάλλει θαυμάσια την αίσθηση της σιωπής.
Και ένα ακόμα απόσπασμα (σελ. 17)

Και τα μεγάφωνα στη διαπασών.
Ντουμ Ντουμ Ντουμ Ντουμ Ντουμ
Ντουμ Ντουμ Ντουμ Ντουμ
Ντουμ Ντουμ Ντουμ Ντουμ

Εδώ, αντίστροφα, η αύξηση του μεγέθους της γραμματοσειράς υποβάλλει την αίσθηση μιας αυξανόμενης ηχητικής έντασης.
Η εικονική ποίηση συχνά διασταυρώνεται με την συγκεκριμένη ποίηση (concrete poetry), ένα κίνημα του 20ου αιώνα. Η συγκεκριμένη ποίηση είναι μια γραφική τέχνη που χρησιμοποιεί τυπογραφικά στοιχεία με τέτοιο τρόπο ώστε ορισμένες ενότητες - τμήματα γραμμάτων, σημεία στίξεως, γραφήματα (γράμματα), μορφήματα (νοηματικές γλωσσικές ενότητες) συλλαβές ή λέξεις (συνήθως με γραφηματική παρά με καταδηλωτική σημασία) - και γραφηματικά διαστήματα σχηματίζουν μια υποβλητική εικόνα.
Η συγκεκριμένη ποίηση έχει επηρεαστεί από τα κινήματα των αρχών του αιώνα, κυρίως τον ντανταϊσμό και τον σουρεαλισμό, και έχει τις ίδιες αρχές με την «συγκεκριμένη μουσική» (μουσική που χρησιμοποιεί αυθεντικούς ήχους, που συνήθως επεξεργάζεται με υπολογιστή και χρησιμοποιεί εν είδει ακουστικού κολλάζ). Η διαφορά της από την εικονιστική ποίηση είναι ότι η δεύτερη, αν διαβαστεί προφορικά, διατηρεί τα νοήματά της, ενώ αυτά στην συγκεκριμένη ποίηση χάνονται.
Χαρακτηριστικό δείγμα συγκεκριμένης ποίησης είναι το παρακάτω (σελ. 15).



Όμως υπάρχει και το εικονιστικό συμπλήρωμα στο παραπάνω τμήμα συγκεκριμένης ποίησης, που ακολουθεί, και κατά κάποιο τρόπο το διευκρινίζει:

Το αναπηρικό καροτσάκι
έτρεχε ιλιγγιωδώς
στην άσφαλτο
και δεν σταμάτησε
καθόλου
να με πάει βόλτα
στο πάρκο
που ανθίζουν
μικρά τραυματισμένα χαμόγελα
του Φθινοπόρου.

Φυσικά σε πολλά ποιήματα υπάρχουν απλώς ίχνη εικονισμού, που, όπως στο προηγούμενο, έτσι και στο παρακάτω, απλώς ο πρώτος στίχος είναι με χαρακτήρες bold (σελ. 14).

Κι εμείς καταναλωνόμαστε
σ’ όνειρα προκατασκευασμένα
από εταιρείες ευτελών διαλογισμών

άραγε
προλαβαίνουμε
να δρέψουμε άνθη τα’ απόβραδο
κατάμονα στη μοναξιά τους;

Μήπως
προλαβαίνουμε
να δούμε τι γίνεται
στα σιωπηλά κατάβαθα των συρταριών
που ξεχάσαμε τη ζωή μας;

Μήπως
στα ποταμάκια και τους καλαμιώνες
υπάρχουν ακόμα βαρκούλες χάρτινες
ή μήπως χάθηκαν κι αυτές
μες στους κοακισμούς των μεγαφώνων;

Εδώ πρέπει να παρατηρήσουμε ότι, παρά την εγκατάλειψη των πειραματισμών με την εικονιστική και τη συγκεκριμένη ποίηση, οι δυνατότητες που προσφέρουν τα σημερινά κομπιούτερ είναι κυριολεκτικά απεριόριστες, που δεν τις είχαν φαντασθεί οι πρωτοπόροι. Χάρις σ’ αυτές τις δυνατότητες μπορώ και αναπαράγω τα σχετικά αποσπάσματα στο βιβλιοκρητικό αυτό σημείωμα.
Παρολαυτά νομίζουμε ότι η ποίηση του Μιχάλη Αγγελάκη, που τη διακρίνει μια βαθιά αισθαντικότητα, δεν χρειάζεται τους ακραίους αυτούς φορμαλιστικούς πειραματισμούς για να μεταδοθεί. Φοβάμαι ότι ο εντυπωσιασμός της εικονικότητας αντί να ενισχύει υποβλητικά τα νοήματα, τα χαντακώνει.