Θόδωρος Γραμματάς, Νεοελληνικό Θέατρο και Κοινωνία

Θόδωρος Γραμματάς, Νεοελληνικό Θέατρο και Κοινωνία: Η σύγκρουση των νέων με το σύστημα στο ελληνικό θέατρο του 20ου αιώνα, Τυπωθήτω, 2001.

Ουτοπία, Νοε-Δεκ. 2001, τ. 47

Από τις εκδόσεις «Τυπωθήτω» στη σειρά «Θεατρική Παιδεία» επανεκδόθηκε φέτος το από πολλού εξαντλημένο έργο του καθηγητή θεατρολογίας του Παιδαγωγικού Τμήματος Πανεπιστημίου Αθηνών Θόδωρου Γραμματά Νεοελληνικό Θέατρο και Κοινωνία: Η σύγκρουση των νέων με το σύστημα στο ελληνικό θέατρο του 20ου αιώνα, η πρώτη έκδοση του οποίου έγινε από τις εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, το 1990.
Αυτό που θα μπορούσαμε να επισημάνουμε κατ’ αρχήν είναι η ενδιαφέρουσα θεματική του έργου, η οποία, μετά τον Θόδωρο Γραμματά, απασχόλησε και την επίκουρο καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης Αγγέλα Καστρινάκη στη Διδακτορική της διατριβή που έχει τίτλο Οι περιπέτειες της νεότητας. Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945) (Καστανιώτης, 1995), κυρίως όσον αφορά την πεζογραφία.
Ο συσχετισμός του Θεάτρου ως δραματικής γραφής αλλά και ως καλλιτεχνικής πράξης με το κοινωνικό γίγνεσθαι μιας εποχής αποτελεί εξάλλου προϋπόθεση για κάθε ουσιαστική προσέγγισή του, η οποία δεν φιλοδοξεί να μείνει απλώς σε επιφανειακές διαπιστώσεις αλλά θέλει να διερευνήσει όλες τις όψεις και τις διαστάσεις του.
Το ενδιαφέρον του θέματος προκύπτει από τον σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισε η νεολαία μας στον αιώνα που πέρασε, τόσο ως φορέας ζύμωσης και προώθησης προοδευτικών ιδεών, όσο και ως επαναστατική δύναμη πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών (ΕΠΟΝ, νεολαία πολυτεχνείου) σε αποφασιστικές στιγμές της νεότερης ιστορίας μας, και ο οποίος αντανακλάστηκε στη λογοτεχνική παραγωγή την ίδια περίοδο, τόσο στην πεζογραφία, όσο και στη δραματουργία.
Ως ερευνητικό εργαλείο ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το στρουκτουραλιστικό μοντέλο του Α. Greimas, με τις τροποποιήσεις που επέφερε η Α. Ubersfeld, προσαρμόζοντάς το στη δραματουργία. Παρ’ όλο που το μοντέλο αυτό θεωρείται σήμερα αρκετά ξεπερασμένο, καθώς εστιάζεται αποκλειστικά στο κείμενο, ενώ οι σημερινές αναζητήσεις των θεωρητικών της λογοτεχνίας είναι προσανατολισμένες στο δέκτη (θεωρία της αναγνωστικής ανταπόκρισης, θεωρία της πρόσληψης), είναι το πιο κατάλληλο, μια και στον πυρήνα του βρίσκεται η βασική παράμετρος του προς έρευνα θέματος: η σύγκρουση. Το υποκείμενο, στην αναζήτηση του αντικειμένου, δέχεται τις εντολές του πομπού, που κατευθύνουν τη δράση του εναντίον του αποδέκτη, που γενικά είναι το αντιδραστικό κατεστημένο, έχοντας ταυτόχρονα να αντιπαλέψει αντίμαχους, ως εκπροσώπους του συστήματος, με τη συχνή όμως συμπαράσταση του βοηθού. Ο Θ. Γραμματάς, έχοντας προβλέψει για τη μονομέρεια της στρουκτουραλιστικής προσέγγισης, ασχολείται επίσης διεξοδικά τόσο με τους δραματουργούς και το κοινωνικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο δημιουργούν και του οποίου τις επιδράσεις δέχονται, όσο και με τις συνθήκες πρόσληψης των δραματικών έργων, οι οποίες έχουν ένα ιδιαίτερα σύνθετο χαρακτήρα, λόγω της ιδιαίτερης φύσης του θεάτρου, με την ολοκλήρωση του δραματικού έργου μόνο με τη σκηνική του παρουσίαση. Οι όροι της κριτικής και του star system είναι όροι που επηρεάζουν σημαντικά την πρόσληψη. Και δεν είναι οι μόνοι:
...τα έργα στα οποία η ρήξη του ήρωα είναι ολοκληρωτική, η καταγγελία της διαφθοράς άμεση και το τελικό αποτέλεσμα σε βάρος του συστήματος, εκείνα δηλαδή που ανήκουν στο εργατικό ή το κοινωνικό δράμα με το ιδιαίτερα ιδεολογικά φορτισμένο περιεχόμενο, τα οποία θα μπορούσε να αποβούν επικίνδυνα για τη διατήρηση του κράτους (Γάιος, Δαμιανός), όχι μόνο δεν γίνονται αποδεκτά από τους καλλιτεχνικούς και θεατρικούς φορείς (επίσημες κρατικές ή ιδιωτικές σκηνές, κεντρικές αίθουσες και θιάσους), αλλά υποχρεώνονται να περάσουν στο περιθώριο της θεατρικής πραγματικότητας, μένοντας απρόσιτα στο ευρύ κοινό, κτήμα μόνο των ειδικών ερευνητών ή ενός περιορισμένου αριθμού θεατών που, ακριβώς γι αυτό, αδυνατούν να γίνουν επικίνδυνα στο σύστημα... Το σύστημα έχει τόσο διαβρώσει τη συνείδηση του κοινού, ώστε ένας ολοένα και μικρότερος αριθμός ατόμων να ενδιαφέρεται και να επιζητεί έργα ποιότητας. (σελ. 169).
Στην εισαγωγή, με την έκθεση του ερευνητικού μοντέλου, δίνεται και ένα διάγραμμα της ιστορίας του Ελληνικού Θεάτρου στον 20ο αιώνα, και ερευνώνται τα είδη που το απαρτίζουν (αστικό δράμα, συμβολιστικό δράμα, ιστορικό και πατριωτικό δράμα, ηθογραφία, κωμωδία, επιθεώρηση). Ανιχνεύονται οι πνευματικές του επιρροές στις αρχές του αιώνα (νιτσεϊσμός, σοσιαλισμός, και γενικά αυτό που είχε αποκληθεί συλλογικά ως manie du Nord). Στη συνέχεια μελετάται η συντηρητικοποίησή του κατά τον μεσοπόλεμο, με τη φυγή των συγγραφέων στο ιστορικό παρελθόν και την ηθογραφία, στην εκ νέου επαναστατικοποίησή του με το θέατρο της αντίστασης, και την υποχώρησή του ξανά στη μεταπολεμική περίοδο, όπου κυριαρχούν ως θεατρικοί τύποι ο συμβιβασμένος μικροαστός και ο περιθωριακός.
Εν συνεχεία ο συγγραφέας, αναπτύσσοντας το μοντέλο, αναφέρεται στα ίδια τα κείμενα. Εδώ αξίζει να σημειωθεί η άνεση με την οποία κινείται στα υπό εξέταση έργα, αντλώντας τα παραδειγματικά εκείνα στοιχεία που οικοδομούν την εικόνα της νεολαίας στη σύγκρουσή της με το σύστημα όλη αυτή την περίοδο, εικόνα πλούσια σε αποχρώσεις και διαβαθμίσεις. Για παράδειγμα, αναφερόμενος ο συγγραφέας στο αποτέλεσμα της σύγκρουσης, που μπορεί να είναι η νίκη, η ήττα ή ο συμβιβασμός, παρουσιάζει τον συμβιβασμό στις πιο λεπτές του αποχρώσεις, όπως εκφράζεται από συγκεκριμένους ήρωες στα συγκεκριμένα έργα, από την γεμάτη ταπείνωση παραίτηση έως την πλήρη συμπόρευση με τις αξίες και τις αρχές του συστήματος.
Επίσης διακρίνει την ενστικτώδη αντίδραση των νέων στην καταπίεση από τη συνειδητή τους δράση, με όλες τις ενδιάμεσες διαβαθμίσεις που μπορεί να πάρει μια τέτοια στάση. Συζητάει ακόμη διεξοδικά το μοτίβο των ερωτευμένων νέων:
Με την ίδια οξύτητα και ένταση διαγράφεται η διαμάχη του ερωτευμένου νέου. Στη συνείδησή του το επιθυμητό καλό (αντικείμενο) δεν είναι απλά και μόνο η κατάκτηση του αγαπημένου προσώπου, αλλά μέσω αυτού η κατάκτηση και πραγμάτωση του ιδανικού, αφού αυτό μερικά ή ολικά εκπροσωπείται από εκείνο. Κατά συνέπεια η ερωτική σχέση που αποτελεί το μύθο στον οποίο στηρίζεται η δραματική πλοκή του έργου, στην πραγματικότητα δεν είναι παρά το όχημα με το οποίο μεταφέρεται το μήνυμα της ιδεολογικής αντιπαράθεσης ανάμεσα στην πρόοδο και τη σύγκρουση, το νέο και το σύστημα (σελ. 92).
Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημάνουμε μια αντίθεση με το αριστούργημα του 19ου αιώνα, τον Βασιλικό του Αντώνιου Μάτεση. Εδώ φορέας της σύγκρουσης δεν είναι, δραματουργικά, ο ερωτευμένος νέος, αλλά ο αδελφός της κοπέλας, ο οποίος σε όλο το έργο συγκρούεται με τον πατέρα του, υπερασπιζόμενος τον έρωτα της αδελφής του με ένα νέο κατώτερης κοινωνικής τάξης. Οι ερωτευμένοι νέοι μόλις που εμφανίζονται στο τέλος του έργου. Η σύμφυρση του ερωτευμένου νέου με τον επαναστάτη είναι προϊόν του μεταγενέστερου ρομαντισμού. Η σύμφυρση αυτή όμως συχνά αποδυναμώνει το προοδευτικό μήνυμα, όπως επισημαίνει για ορισμένα έργα ο Θ. Γραμματάς.
...δίνοντας έμφαση στο ερωτικό, συναισθηματικό στοιχείο, υποβαθμίζουν αισθητά τη σύγκρουση, μετατρέποντας τους φορείς της δράσης από διαχρονικά σύμβολα εθνικών ή κοινωνικών αγώνων σε μεμονωμένες περιπτώσεις με εξαιρετικά περιορισμένη εμβέλεια στα συναισθήματα ή τα πάθη που τους συγκλονίζουν (σελ. 119).
Και πιο κάτω:
Η ταξική διαφορά στον έρωτα αποτελεί μια ακόμη μορφή που παίρνει η σύγκρουση στα έργα αυτής της κατηγορίας, που συχνά όμως αποβαίνει σε βάρος του δρώντος υποκειμένου, αφού χαλιναγωγείται η επαναστατικότητα και περιορίζεται η αντίθεή του σε τέτοιο βαθμό, ώστε καταλήγει κάποτε δέσμιο ακόμα και των ιδεολογικών μηχανισμών της τάξης προς την οποία αντιπαρατίθεται (σελ. 126).
Η πληρότητα στην αντιμετώπιση του θέματος, πέρα από τη διεξοδική ανάπτυξη των επί μέρους θεμάτων, φαίνεται επίσης από το μεγάλο αριθμό των έργων τα οποία εξετάζονται, και που περίληψή τους δίνεται στο τέλος του βιβλίου, μαζί με πίνακα του δραματικού τους μοντέλου, σύμφωνα με τη θεωρία του Greimas. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε και την πλούσια εικονογράφηση του βιβλίου, με φωτογραφίες κορυφαίων εκπροσώπων του θεάτρου, καθώς και από σκηνές παραστάσεων που έμειναν στην ιστορία. Μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση σε ένα τόσο σημαντικό και πλούσιο θέμα μας είναι δύσκολο να φανταστούμε.