Μάρω Βαμβουνάκη, Ο παλιάτσος και η Άνιμα

Μάρω Βαμβουνάκη, Ο παλιάτσος και η Άνιμα, Ψυχογιός 2006

Κρητικά Επίκαιρα, Ιούλιος-Αύγουστος 2007

Τίτλος μυθιστορήματος μοιάζει ο τίτλος του καινούριου βιβλίου της Μάρως Βαμβουνάκη, κι όμως δεν είναι. Πρόκειται για μια σειρά δοκίμια (παρόλο που δεν ορίζονται σαν τέτοια) και, όπως στα διηγήματα, ένα από αυτά δίνει τον τίτλο στη συλλογή. Μπορεί να μην είναι μυθιστόρημα, όμως είναι σαν ένα ακόμη μυθιστόρημά της.
Το έχουμε γράψει πολλές φορές παρουσιάζοντας τα βιβλία της (το τελευταίο στο Λέξημα και ένα άλλο σε προσωπική ιστοσελίδα:): Η πλοκή είναι ολότελα προσχηματική, για να αναπτύξει η Μάρω της ιδέες της, για τον έρωτα κυρίως. Εδώ η Μάρω αναπτύσσει επίσης της ιδέες της χωρίς το πρόσχημα της πλοκής.
Η προσχηματική πλοκή δεν είναι κάτι καινούριο στον κόσμο του βιβλίου. Τα πιο γνωστά στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό βιβλία είναι «Ο κόσμος της σοφίας» του Jostein Gaarder, όπου ο συγγραφέας, πάνω σε μια συναρπαστική πλοκή κατά τα άλλα, δίνει μια ιστορία της φιλοσοφίας, και τα βιβλία του Ίρβιν Γιάλομ, κυρίως τα «Όταν έκλαψε ο Νίτσε» και «Η θεραπεία του Σοπενάουερ».
Με αυτόν η Μάρω έχει αρκετά κοινά. Έχοντας κάνει σπουδές στην ψυχολογία, έχοντας μάλιστα ψυχαναλυθεί και η ίδια, είναι εξπέρ στην ψυχανάλυση. Η Μάρω ήταν πάντα βαθύς γνώστης του ανθρώπινου ψυχισμού, ένας θηλυκός Ντοστογιέφσκι στα καθ’ ημάς, και γι αυτό άλλωστε οδηγήθηκε στο να σπουδάσει ψυχολογία.
Οι σχολές της συμπεριφοράς έχουν το μάτι στραμμένο στη θεραπεία, ενώ οι ψυχοδυναμικές σχολές, με πιο χαρακτηριστική την ψυχανάλυση, έχουν στραμμένο το μάτι στη γνώση του ανθρώπινου ψυχισμού. Έτσι δεν είναι τυχαίο που οι δεύτερες έχουν εξαπλώσει την επιρροή τους πέρα από τα όρια της ιατρικής, στη ζωγραφική και τη λογοτεχνία. Ας θυμηθούμε μόνο το κίνημα του σουρεαλισμού, που στηρίζεται στις αντιλήψεις της ψυχανάλυσης.
Η Μάρω, ως συγγραφέας και όχι επαγγελματίας ψυχολόγος, είναι ερανίστρια. Δανείζεται από όλους, ή μάλλον τους χρησιμοποιεί όλους για να υποστηρίξει δικές της ιδέες. Δεν θυμάμαι αν αναφέρει τον Γιάλομ σ’ αυτό της το βιβλίο, όμως ασχολείται κατά κόρον με τα τέσσερα μεγάλα υπαρξιακά προβλήματα που, κατά τον Γιάλομ, έναν από τους εκπροσώπους της υπαρξιακής ψυχολογίας, ταλανίζουν τον άνθρωπο και ευθύνονται για τις ψυχολογικές του διαταραχές: Ο θάνατος, η ελευθερία (να φτιάξουμε τη ζωή μας όπως τη θέλουμε) η μοναξιά (η έσχατη μοναχικότητά μας) και το νόημα της ζωής. Τα προβλήματα αυτά είναι ακριβώς εκείνα που απασχολούν, για να μην πούμε ταλανίζουν, και τη Βαμβουνάκη.
Για αρκετές από τις ιδέες που εκθέτει η Μάρω σε αυτό το έργο θα διαφωνήσω. Για παράδειγμα, διαβάζω μια φράση που έχω υπογραμμίσει και βλέπω καθώς έχω ανοιγμένο το βιβλίο μπροστά μου: «Εκείνο που διακρίνει το ζώο απ’ τον άνθρωπο είναι μόνο η ελευθερία». Απ’ την κατσίκα σίγουρα, όχι όμως κι απ’ το λιοντάρι. Απ’ το σκύλο σίγουρα, όχι όμως και από τη γάτα. Πάντως σαν πρόταση είναι καλή για να ντοπαριστούμε, για να γεμίσουμε αυτοπεποίθηση.
Δεν ξεκίνησα να γράφω αυτή τη βιβλιοκριτική με πρόθεση να κριτικάρω τις ιδέες της Μάρως, πολλές από τις οποίες εξάλλου με βρίσκουν σύμφωνο. Απεναντίας, ήθελα να επαναλάβω άλλη μια φορά πως ένα βιβλίο μου αρέσει όχι για τις ιδέες που μπορεί να περιέχει, αλλά για το ύφος του. Έχω πει για παράδειγμα για τις βιβλιοκριτικές του Κούρτοβικ, ότι παρόλο που διαφωνώ με αρκετές από τις κρίσεις του, μου αρέσει ιδιαίτερα το διαυγές ύφος του.
Το ύφος της Μάρως αποκαλύπτει το πάθος που βρίσκεται από κάτω. Δεν έχει ξερό ακαδημαϊσμό, πάλλει από συγκίνηση, από συγκλονισμό. Και αυτό είναι ιδιαίτερα συναρπαστικό.
Να παραθέσω μια παράγραφο που με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο: «Η άλλη κατηγορία (ανθρώπων) είναι εκείνη των σκληρών, των ανθρώπων χωρίς αγάπη. Με το πρόσχημα πως ‘δεν μπορούν παρά να είναι εντελώς και πάντοτε ειλικρινείς’ κρατούν το μαχαίρι της κακίας, της ωμότητας, και μαχαιρώνουν τον άλλον εκσφενδονίζοντάς του άκριτα και ανάλγητα ‘ειλικρίνειες’… συχνά ένα ψέμα από καλοσύνη είναι πολύ πιο αληθινό από την ειλικρίνεια όλων αυτών» (σελ. 100-101). Σχολιάζει την περίπτωση ενός κοριτσιού που η μητέρα του το είχε τρομοκρατήσει με την ιδέα του θανάτου. Χρειάστηκε θεραπευτική αγωγή. Η Hedwig, η μικρή ηρωίδα του Ίψεν στην «Αγριόπαπια», που ένας τέτοιος τύπος της αποκάλυψε ‘άκαιρα’ μιαν αλήθεια, ότι δεν ήταν παιδί αυτού που νόμιζε πατέρα, αυτοκτόνησε.
Αν συνεχίσει η Μάρω σ’ αυτό τον δρόμο, θα γίνει ένας Έλληνας, θηλυκός Γιάλομ. Το ευχόμαστε.