Ιωάννα Παπαβασιλείου – Χαραλαμπάκη, Λογοτεχνία, Γλώσσα και Εκπαίδευση

Ιωάννα Παπαβασιλείου – Χαραλαμπάκη, Λογοτεχνία, Γλώσσα και Εκπαίδευση
Πατάκης, 2006

Ιεράπετρα 21, Πέμπτη 19 Απριλίου 2007, Κ.Ε, Ιούνης 2007 και Φιλολογική, τ. 104, Ιούλ-Σεπτ. 2008

Η Ιωάννα Παπαβασιλείου – Χαραλαμπάκη, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών και σχολική σύμβουλος φιλολόγων, συγκέντρωσε σε ένα καλαίσθητο τόμο μελέτες και εισηγήσεις της σε συνέδρια με τίτλο «Λογοτεχνία, Γλώσσα και Εκπαίδευση», δεκατέσσερις τον αριθμό. Απευθυνόμενες κυρίως στον μάχιμο εκπαιδευτικό, έχουν ενδιαφέρον και για ένα ευρύτερο κοινό.
Η πρώτη μελέτη έχει τίτλο «Για μια αποτελεσματική διδασκαλία του λεξιλογίου. Το παιχνίδι με τις λέξεις». Σε αυτό το εκτενές κείμενο η Ιωάννα Παπαβασιλείου, αφού τοποθετήσει θεωρητικά το ζήτημα της λέξης παραθέτοντας σχετικές γλωσσολογικές θεωρίες, προχωρεί στις δικές της προτάσεις διδασκαλίας οι οποίες είναι άκρως ενδιαφέρουσες. Με δεδομένη τη λεξιπενία των σημερινών νέων, μια συστηματική διδασκαλία του λεξιλογίου κρίνεται άκρως απαραίτητη, και η μελέτη αυτή της Χαραλαμπάκη είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τον εκπαιδευτικό.
Η όγδοη μελέτη της επίσης αφορά τη διδακτική, όχι της γλώσσας αυτή τη φορά αλλά της λογοτεχνίας.
Ένα από τα ζητούμενα της σύγχρονης παιδαγωγικής είναι η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης των μαθητών. Παραπέμποντας σε σχετικές ιστοσελίδες, θα επιλέξει τον πιο σύντομο και περιεκτικό ορισμό της κριτικής σκέψης: «Αξιολόγησης της πληροφορίας για τη διαμόρφωση γνώμης και την ανάληψη δράσης». Προσωπικά θα τον έκανα ακόμη πιο σύντομο, παραλείποντας το «την ανάληψη δράσης». Στη συνέχεια αφού παραθέσει ένα μακρύ κατάλογο με παράγοντες που σχετίζονται με την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης προχωρεί στη «συνηγορία λογοτεχνίας» για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης παραθέτοντας στο τέλος μια ενδεικτική διδακτική εφαρμογή στο ποίημα «Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 μ.Χ.» του Μανώλη Αναγνωστάκη.
Η δεύτερη μελέτη, εισήγηση σε συνέδριο, είναι ιδιαίτερα πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα. Έχει τίτλο «Η ποίηση στο διαδίκτυο». Πρωτοποριακή για την εποχή της (2001), θα αποτελεί σημείο αναφοράς για κάθε μελλοντική μελέτη σε σχέση με τη λογοτεχνία στο διαδίκτυο, όπου οι εξελίξεις είναι ραγδαίες, δημιουργώντας την μεταγουτεμβέργια εποχή.
Το ίδιο ενδιαφέρουσα, με ένα εντελώς πρωτότυπο θέμα, είναι και η μελέτη «Το διαζύγιο ως θεματικό μοτίβο στο σύγχρονο νεανικό μυθιστόρημα. Συγκριτικές αναλύσεις». Μελετάει τρία νεανικά μυθιστορήματα, της Νένας Κοκκινάκη, της Τούλας Τίγκα και της Σοφίας Ζαραμπούκα, και εστιάζεται κυρίως στη στάση των παιδιών απέναντι στο διαζύγιο των γονιών τους στα έργα αυτά.
Η τρίτη και η τέταρτη μελέτη αναφέρονται στους εθνικούς μας ποιητές, τον Διονύσιο Σολωμό και τον Κωστή Παλαμά. Παρόλο που είναι σύντομες και συνιστούν μια γενική παρουσίαση, εμπεριέχουν καίριες και πρωτότυπες παρατηρήσεις για το έργο, την απήχηση και την προσωπικότητα των δυο μεγάλων μας ποιητών.
Η ερμηνευτική-κοινωνιολογική προσέγγιση στην «Τιμή και το χρήμα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη», η επόμενη μελέτη της, διακρίνεται επίσης για την ευστοχία των παρατηρήσεων. Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης χαρακτηρίζεται ως ένας από τους πρώτους φεμινιστές.
Στο φεμινιστικό ζήτημα θα επιστρέψει και στην τελευταία μελέτη της, με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Γυναίκα και μέσα μαζικής επικοινωνίας», και με τον πιο χαρακτηριστικό υπότιτλο, που προσδιορίζει ακριβέστερα τη θεματική αλλά και τη στάση της συγγραφέως απέναντι στο γυναικείο ζήτημα, «Τα φανερά και λανθάνοντα αίτια που διαιωνίζουν την ανισότητα σε βάρος της γυναίκας», δίνει μια πιο ευρύτερη προοπτική στη μελέτη της.
Η Ιωάννα Παπαβασιλείου – Χαραλαμπάκη, από την Κρήτη όπως και ο υπογράφων, δεν μπορεί να αγνοήσει τον δεύτερο μεγάλο κρητικό συγγραφέα μετά τον Καζαντζάκη, τον Παντελή Πρεβελάκη, και σε σχετική μελέτη κάνει μια γενική αποτίμηση του έργου του. Πέρα από τα πληροφοριακά στοιχεία που παραθέτει για την απήχηση που είχε, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, προσφέρει και ανέκδοτες πληροφορίες, όπως η παρακάτω, χαρακτηριστικές για το ήθος του. Σύζυγος του καθηγητή γλωσσολογίας Χριστόφορου Χαραλαμπάκη παραθέτει επί λέξει όσα εκμυστηρεύτηκε ο Πρεβελάκης στον άντρα της σε σχέση με την υποψηφιότητα του Γιάννη Ρίτσου για την Ακαδημία. «Θα ήμουν ο φυσικός κριτής της υποψηφιότητας του Ρίτσου. Θα τον πρότεινα για ακαδημαϊκό γιατί το αξίζει. Θα σηκωθεί όμως ο … ή ο… και θα μου πουν πως έβγαλε επικήδειο στον Βελουχιώτη ή λόγο στον Λένιν και δεν θα τον κάνουν».
Ενδιαφέρουσα είναι η μελέτη «Μια ιδιάζουσα αφηγηματική τεχνική στο έργο του Ηλία Βενέζη. Περιήγηση στην Αγγλία», καθώς το οδοιπορικό αυτό του Βενέζη είναι ιδιαίτερα πρωτότυπο. Το να περιοδεύεις την Αγγλία και το κάθε τι να σου ανακαλεί την Ελλάδα, αποτελεί μια πρωτοτυπία στην ταξιδιωτική πεζογραφία. Η Παπαβασιλείου ευσυνείδητα παραθέτει τις σχετικές αναφορές.
Το να μελετήσεις το έργο ενός ελάσσονος ποιητή είναι πάντα μια πρόκληση. Την πρόκληση αυτή απεδέχθη η Χαραλαμπάκη μελετώντας τα «Τσιριγώτικα» του Πάνου Φύλλη. Είναι γνωστό εξάλλου ότι πολλοί ελάσσονες δεν κατέλαβαν μια θέση στον κανόνα λόγω του ότι έγραφαν στην περιφέρεια, μακριά από το κέντρο με τους μηχανισμούς διαφήμισης και προώθησης. Οι στίχοι του Φύλλη που παραθέτει η Χαραλαμπάκη είναι αληθινά διαμάντια.
Το να κάνεις ένα επιτυχημένο θεατρικό έργο από ένα αριστουργηματικό διήγημα δεν είναι δύσκολο. Το έκανε ο Γεράσιμος Σταύρου με το «Καληνύχτα Μαργαρίτα», διασκευάζοντας το διήγημα «Μαργαρίτα Περδικάρη» του Δημήτρη Χατζή. Το να κάνεις όμως ένα επιτυχημένο θεατρικό έργο από ένα μυθιστόρημα που δεν είναι αριστούργημα, αυτό είναι δύσκολο. Το κατάφερε ο Ιάκωβος Καμπανέλης διασκευάζοντας το «Παραμύθι χωρίς όνομα» της Πηνελόπης Δέλτα. Και αυτό που κατάφερε ακόμη περισσότερο είναι να προβάλλει «Λαϊκά στοιχεία σε ένα ‘αντιλαϊκό’ παραμύθι». Αυτά τα λαϊκά στοιχεία ανιχνεύει με οξυδέρκεια η Ιωάννα Χαραλαμπάκη στη μελέτη της με τον παραπάνω τίτλο.
«Το θέατρο σκιών μέσα από τις πολυπρισματικές προσεγγίσεις κορυφαίων καραγκιοζοπαιχτών» αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μελέτες αυτού του τόμου. Είναι σπαρταριστά τα επεισόδια που παραθέτει από την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας του λαϊκού ακροατηρίου. Εστιάζει όμως κυρίως στην κοινωνική θέση του καραγκιοζοπαίχτη, δηλαδή της πλειοψηφίας τους, γιατί υπήρχαν και εξαιρέσεις. Αγράμματοι, στο κοινωνικό περιθώριο, περιφέρονταν μεταξύ παρανομίας, παιδεραστίας και επαιτείας.
Ο διδακτισμός ήταν πάντα η κατάρα της παιδικής λογοτεχνίας όταν γίνεται άκομψα, θυσιάζοντας την λογοτεχνικότητα σε ένα ηθικοπλαστικό μήνυμα που δίνεται κηρυγματικά. Υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις, όπου έργα υψηλής λογοτεχνικότητας εμπεριέχουν θετικά μηνύματα. Η Ιωάννα Παπαβασιλείου – Χαραλαμπάκη ανιχνεύει τα «Κοινωνικά και οικολογικά μηνύματα στην παιδική ποίηση της πρώτης εικοσαετίας του 20ου αιώνα», στην ομώνυμη μελέτη της, κάνοντας μια ευσυνείδητη καταγραφή τους.
Θεματικό εύρος αλλά προπαντός βάθος ανάλυσης και οξυδέρκεια στην παρατήρηση χαρακτηρίζουν τις μελέτες αυτές της Ιωάννας Παπαβασιλείου – Χαραλαμπάκη, αναδεικνύοντάς την ως μία από τις πιο αξιόλογες ερευνήτριες στον τομέα της Λογοτεχνίας. Διαυγέστατα στη γλώσσα, σαφέστατα στη διατύπωση, ενδιαφέρουν όχι μόνο τον εκπαιδευτικό αλλά και κάθε σκεπτόμενο άτομο.