Πάστερνακ-Τσβετάγιεβα-Ρίλκε, Η αλληλογραφία των τριών

Πάστερνακ-Τσβετάγιεβα-Ρίλκε, Η αλληλογραφία των τριών (μετ. Σταυρούλα Αργυροπούλου και Γιώργου Δεπάστα), Μεταίχμιο 2003, σελ. 391

  Δεν θυμάμαι να διάβασα ποτέ γράμματα άλλων συγγραφέων. Ακόμη και την αλληλογραφία του Βαν Γκογκ με τον αδελφό του τον Τεό (στα αγγλικά, δεν είχε μεταφραστεί ακόμη στα ελληνικά) την οποία αγόρασα όταν ήλθα στην Αθήνα να δώσω εισαγωγικές εξετάσεις δεν κατάφερα να τη διαβάσω. Ούτε και τα 400 γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη νομίζω ότι διάβασα. Όμως όταν βρήκα στο Bazaar βιβλίου, πριν τέσσερα χρόνια, την αλληλογραφία μεταξύ Πάστερνακ, Τσβετάγιεβα και Ρίλκε την αγόρασα.

  Δεν κατάφερα ακόμη να διαβάσω το «Δόκτορα Ζιβάγκο» του Πάστερνακ, παρόλο που και αυτόν τον αγόρασα τότε, στα αγγλικά, και αργότερα στα ρώσικα. Είδα όμως την ταινία. Του Ρίλκε διάβασα μόνο τα «Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή». Το καλοκαίρι του 2003, σε μια τριήμερη κρουαζιέρα, διάβασα μια εξαίσια βιογραφία της Μαρίνας Τσβετάγιεβα γραμμένη από τον Ανρί Τρουαγιά, σε μετάφραση Μαριλένας Καρά (Μεταίχμιο 2003). Εξαιρετικό έργο και εξαιρετική μετάφραση, και ιδιαίτερα των ποιημάτων της Τσβετάγιεβα, κάτι που συνήθως δεν συναντάς σε ποιήματα ένθετα σε μια βιογραφία.

  Δεν είμαι λάτρης της ποίησης, και αυτό το αποδίδω στη στόφα του δοκιμιογράφου που έχω, που με κάνει να προτιμώ την κυριολεκτικότητα και τη σαφήνεια της πεζογραφίας από την συνειρμικότητα, τη μεταφορικότητα και την πολυσημία της ποίησης. Βέβαια κατά καιρούς διαβάζω και παρουσιάζω ποιήματα φίλων, όπου πετάω κάποια εξυπνακίστικα πράγματα με αποτέλεσμα να φαίνονται καλούτσικες αρκετές από αυτές τις βιβλιοπαρουσιάσεις, όμως θεωρώ πιο επαρκή τον εαυτό μου στην κριτική ενός πεζογραφήματος-το διδακτορικό μου εξάλλου έχει θέμα τις αφηγηματικές τεχνικές. Έτσι δεν μπορώ να πω ότι με ενθουσίασε ιδιαίτερα αυτή η αλληλογραφία, γραμμένη σχεδόν σε ποιητική πρόζα, με μια ελλειπτικότητα και αποσπασματικότητα στη γραφή, ιδιαίτερα τα γράμματα της Τσβετάγιεβα. Και οι τρεις τους γράφουν με προσοχή, κρατώντας προσχέδια, όχι μόνο γιατί θέλουν να στείλουν ένα άρτιο κείμενο στο παραλήπτη αλλά και, φαντάζομαι, γιατί υπολογίζουν ότι κάποτε οι επιστολές αυτές θα δημοσιευτούν. Για τον Ρίλκε εκφράζονται με απέραντο θαυμασμό, που στιγμές στιγμές φτάνει τα όρια της δουλικότητας. Η Τσβετάγιεβα είναι ερωτευμένη μαζί του, αλλά και με τον Πάστερνακ. Όμως οι έρωτες αυτοί δεν ξέρω σε πια έκταση ευοδώθηκαν. Έχουν περάσει τόσα χρόνια που δεν μπορώ να θυμάμαι την βιογραφία της Τσβετάγιεβα, και στη βικιπαίδεια δεν βρήκα και πολλά πράγματα. Ίσως ερωτεύτηκαν τα πνεύματα και όχι τα σώματα ο ένας του άλλου.   

  Είναι χαρακτηριστικό αυτό που γράφει η Μαρίνα Τσβετάγιεβα σε ένα γράμμα στον Μπαρίς Παστερνάκ: «Ούτε μια γυναίκα δεν θα πήγαινε με έναν εργάτη-εξαιρουμένων των μη φυσιολογικών-ενώ όλοι οι ποιητές πηγαίνουν με τις γυναίκες του δρόμου» (σελ. 267). Λέγοντας «ούτε μια γυναίκα» προφανώς βάζει μέσα και τις ποιήτριες.

  Είναι αλήθεια; Δεν ξέρουμε, δεν έχει γίνει κανένα γκάλοπ ανάμεσα στις ποιήτριες. Όσο για τους ποιητές, νομίζω δεν χρειάζεται να γίνει.

  Δεν θέλω να αδικήσω το βιβλίο, όσοι είναι λάτρεις του Ρίλκε, της Τσβετάγιεβα και του Παστερνάκ θα τους αρέσει ιδιαίτερα. Εγώ δεν ξέρω τι άλλο να γράψω, και απλά θα παραθέσω τρία ακόμη αποσπάσματα που υπογράμμισα.

  «Οι συμπτώσεις παίζουν στη ζωή έναν εκπληκτικό ρόλο, αν και οι επιστημονικές έρευνες, που αιτιολογούν εκ των υστέρων τη σειρά των αλληλένδετων γεγονότων, τις αναφέρουν συνήθως ως ασήμαντα περιστατικά, από το φόβο μήπως ξεπέσουν στο ύφος γοητευτικών λογοτεχνικών αναγνωσμάτων» (σελ. 46).

  Όχι, αυτό δεν είναι απόσπασμα από επιστολή, είναι από μια εκτενέστατη εισαγωγή 56 σελίδων της οποίας δεν αναγράφεται ο συντάκτης. Προσυπογράφουμε όμως το παραπάνω απόσπασμα.

  Από επιστολή της Τσβετάγιεβα: «Επί τη ευκαιρία, φαντάζεστε την ομορφιά αυτής της λέξης. Secrétaire (secrete)» (σελ. 316).

  Ομολογώ ότι δεν είχα σκεφτεί ποτέ την ετυμολογία της λέξης. Μπορεί να έχει ομορφιά, αλλά είναι και πονηρή. Η γραμματέας, αν δεν έχει η ίδια ερωτικές σχέσεις με τον προϊστάμενό της, φροντίζει να κρύβει επιμελώς τις ερωτικές του σχέσεις από τη γυναίκα του, κρατώντας καλά τα μυστικά του. Η ελληνική αντίστοιχη είναι καθαρότερη, χωρίς πονηρά υπονοούμενα: γραμματέας, αυτή που κρατάει την αλληλογραφία. Βέβαια υπάρχει και το αρσενικό, ο γραμματέας, που όμως συνοδεύεται πάντα από ένα επίθετο, συνήθως το «γενικός»: ο γενικός γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, ο γενικός γραμματέας του ΚΚΕ,  κ.ά.  

  Τέλος διαβάζουμε, πάλι από γράμμα της Τσβετάγιεβα: «Η σύγκριση μεταξύ Ρίλκε και Μαγιακόφσκι, παρ’ όλη (;) την αγάπη (;) που τρέφω για τον τελευταίο, είναι για μένα ιεροσυλία» (σελ. 320).

  Χθες βράδυ είχαμε μια συζήτηση με ένα φίλο κατά πόσο κάποιοι ρώσοι συγγραφείς είναι υπερτιμημένοι. Ο λόγος για τον Γκόρκι, τον οποίο διάβασα πρόσφατα. Με το ξεθώριασμα του μαρξισμού και του σοσιαλιστικού ρεαλισμού φαίνεται σαν να έχουν ξεθωριάσει και οι μαρξιστές συγγραφείς. Όμως η συζήτηση για την πρόσληψη, για τον κανόνα, για την επιβίωση ενός συγγραφέα στους αιώνες που θα ακολουθήσουν είναι πολύ μεγάλη για να γίνει στα πλαίσια μιας βιβλιοπαρουσίασης.