Τζούλια Φορτούνη, Φυσικό αντίδοτο

Τζούλια Φορτούνη, Φυσικό αντίδοτο, Μανδραγόρας 2013, σελ. 59

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Εξαιρετικά ποιήματα μιας πρωτοεμφανιζόμενης ποιήτριας

  Είμαστε συνηθισμένοι σε πεζογράφους που σε μια κάπως προχωρημένη ηλικία αρχίζουν να γράφουν, όχι όμως σε ποιητές. Αρκετοί λογοτέχνες ξεκινούν με μια μαθητεία στην ποίηση πριν κάνουν μεταγραφή στην πεζογραφία. Η Τζούλια Φορτούνη, στα 49 της (γεννήθηκε το 1964) εκδίδει την πρώτη της ποιητική συλλογή, αν και ποιήματά της είχαν δημοσιευθεί σε περιοδικά και ανθολογίες. Καθώς βλέπουμε ποιήματα μιας απίστευτης ωριμότητας αναρωτιόμαστε γιατί άργησε τόσο πολύ να τα εκδώσει. Ο Μανόλης ο Πρατικάκης μου μίλησε με πολύ κολακευτικά λόγια γι’ αυτά, και διαβάζοντάς τα είδα πως είχε απόλυτο δίκιο.

    Θα ξεκινήσουμε με ένα πρώτο χαρακτηριστικό της ποίησής της, ένα εφέ επανάληψης που παρατηρούμε σε αρκετά ποιήματα. Επαναλαμβάνεται ο πρώτος στίχος κάποιων στροφών, ή κάποια φράση, αλλά μπορεί απλώς να επαναλαμβάνεται η πρώτη λέξη κάποιων στίχων. Ο τίτλος του ποιήματος «Κάθε ποίημα είναι ένα ταξίδι» επανέρχεται σαν λάιτ μοτίβ στον πρώτο στίχο και των τεσσάρων στροφών του ποιήματος, όπως επίσης και ο στίχος «πάντα εκεί γυρίζω» στο ποίημα «Παιδική ηλικία» και ο στίχος «Θα έρθω ένα πρωί» στο «Φως εωθινό». Στο «Καλοκαίρι στην Πράγα» συναντάμε πολλές φορές το «θα» σαν πρώτη λέξη πολλών στίχων.

    Ως προς το χρόνο, η Φορτούνη κινείται και στις τρεις διαστάσεις του. Και πρώτα πρώτα στο παρελθόν, το οποίο εμφανίζεται σαν ανάμνηση («Παιδική ηλικία»), κάποιες φορές θολή («Ίσως συναντηθήκαμε»). Στο ποίημα «Με χαρτί και με μολύβι» κυριαρχεί η νοσταλγία:

 

  Νοσταλγώ εκείνο τον καιρό

επάνω σε χαρτοπετσέτες

να γράφονται τα ποιήματα

ή σε βαρκούλες χάρτινες (σελ. 10).

  Στο «Φετίχ» διαβάζουμε τους παρακάτω στίχους που δίνουν την πιο ακριβή αίσθηση του παρελθόντος: «Η μνήμη του νερού/ όταν τελειώνουν οι έρωτες/ το πιο πολύτιμο φετίχ/ το χρόνου το θολό περίγραμμα» (σελ. 39).

  Ως προς το παρόν, η Φορτούνη άλλοτε βλέπει μια εικόνα την οποία βιντεοσκοπεί όπως στο ποίημα «Θαλασσογραφία», και άλλοτε τον ίδιο τον εαυτό της μέσα σε ένα συμπυκνωμένο «τώρα»: «Ακουμπώ σε τούτη την ξερολιθιά/ μια νότα κλαίει μέσα μου/ βιολί που γρατσουνάει παράτονα/ καταμεσήμερο καλοκαιριού» (σελ. 45), γράφει στο «Κυκλαδίτικο παράπονο».

  Το μέλλον προβάλλεται ως ελπίδα αλλά και ως υπόσχεση, με το «θα» όπως είπαμε σε εφέ επανάληψης πολλών στίχων.

  Το «Προληπτικά» είναι ένα ποίημα που ξεχωρίσαμε, όχι μόνο γιατί σ’ αυτό προβάλλεται το παρόν στο μέλλον («Πέμπτη σήμερα/ Νοτιάς, θα βρέξει/ θα καθαρίσω όλα τα λούκια/», αλλά και διότι σ’ αυτό η Φορτούνη δίνει σε εφέ επανάληψης την πολυσημία των φύλων, συνεχίζοντας:

από τις υδρορροές να μαζέψω

τα φύλλα των δένδρων

τα φύλλα της συκής

τα φύλλα ελέγχου

τα φύλλα των παραθύρων

τα φύλλα πορείας

τα φύλλα των εφημερίδων

κι εκείνα της καρδιάς (σελ. 46).

  Με τη δισημία της λέξης «γράμμα» παίζει η Φορτούνη στο ποίημα «Η λύπη κι ό,τι πάντα λείπει», ενώ βλέπουμε το εφέ της ομωνυμίας να υπάρχει ακόμη και στον τίτλο.

ένα γράμμα θέλω να σωθώ

ένα γράμμα πέρα από τη λύπη

ένα γράμμα φωτεινό

αυτό που πάντα λείπει (σελ. 48)

 

  Πάρα πολλά ποιήματα είναι ερωτικά. Βέβαια ο έρωτας καταλαμβάνει γενικότερα ένα μεγάλο μερίδιο στην ποίηση, και ακόμη μεγαλύτερο στην πεζογραφία και στον κινηματογράφο, αλλά το μερίδιο αυτό στην ποίηση της Φορτούνη είναι συγκριτικά πάρα πολύ μεγάλο. Και, αν και δεν ισχύει το μαρξιστικό αξίωμα ότι «οι ποσοτικές αλλαγές οδηγούν σε ποιοτικές» στη λογοτεχνία, μάλιστα θα έλεγε κανείς ότι συνήθως συμβαίνει το αντίθετο, εδώ έχουμε μια υψηλή ποιότητα με μια μεγάλη ποσότητα να βαίνουν παράλληλα. Στη «Νύχτα» διαβάζουμε: «Νύχτα/ τα πιο μακρινά της αστέρια/ είναι τα μάτια σου» (σελ. 35) και στο «Ποτέ», «Ποτέ κανένα ποίημα/ δεν θα χωρέσει την αγάπη μου για σένα» (σελ. 42).

  Σχεδόν σε κάθε ποιητική συλλογή που διαβάζουμε βρίσκουμε και ένα τουλάχιστον ποίημα για την ποίηση και τον ποιητή. Εδώ βλέπουμε αρκετά τέτοια ποιήματα όπως «Κάθε ποίημα είναι ένα ταξίδι», «Ποίημα τσέπης», «in media res», και άλλα. Στην «Αυτόματη φωτογραφία» διαβάζουμε:

Κάθε ποίημα

είναι μια φωτογραφία

σ’ ένα τοπίο λυπημένο

κάπου στην εξοχή

ή δίπλα στη θάλασσα (σελ. 52).

 και στο «Με χαρτί και με μολύβι»:

Νοσταλγώ εκείνο τον καιρό

επάνω σε χαρτοπετσέτες

να γράφονται τα ποιήματα

ή σε βαρκούλες χάρτινες (σελ. 10).

  Οι εκτενείς μεταφορές είναι ένα επίσης χαρακτηριστικό των ποιημάτων της. Η μεταφορά κυριαρχεί απόλυτα στο ποίημα που δίνει και τον τίτλο στη συλλογή:

Ακολουθώ κατά γράμμα τη συνταγή

Πώς γράφει κανείς ένα ποίημα

Πώς ξανοίγετε με απλωτές στα άπατα…

Πώς βαδίζει με γυμνά πόδια στα χαμόκλαδα…

Πώς το φαρμάκι γίνεται φάρμακο…

  Και στο in media res:

Όχι, δεν γράφω ποιήματα

απλώς αρχίζω μια ιστορία απ’ τη μέση

γιατί κάθε αρχή έχει το τέλος της

η μέση όμως πάντα διαφεύγει

ξεχνιέται στην πορεία

γίνεται κύκνος

που αρνείται να τραγουδήσει

γίνεται λυγμός

και κρύβεται στα νούφαρα

πόνος βουβός

κι εξατμίζεται απ’ την επιφάνεια

σύννεφο που βρέχει

ασταμάτητα εντός μου

  Πριν κλείσουμε, να μην ξεχάσουμε τη συνήθειά μας, να παραθέσουμε τους ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους που εντοπίσαμε στα ποιήματά της.

Ανάμεσά τους στρογγυλό/ -που με φεγγάρι μοιάζει- (σελ. 28)

Δέντρο αιωνόβιας αφής στα απαλά μου βρύα (σελ. 30)

Κι ας κλείστηκαν στα σπίτια τους/ τα όνειρα απόψε (σελ. 56), και τέλος

Το «μ» αμετανόητο/ στη μέση του Νοέμβρη (σελ. 43).

  Όχι όμως και στο μέσο του Οκτώβρη, που, θυμάμαι τώρα, όταν ήμουν μαθητής για πολύ καιρό τον έλεγα «Οκτώμβρη».

  Εξαιρετικά τα ποιήματα της Φορτούνη, εξαιρετική ποιήτρια η Τζούλια, ελπίζουμε ότι δεν θα αργήσει να μας δώσει την επόμενή της συλλογή.

Μπάμπης Δερμιτζάκης