Δημήτρη Σπανάκη, Κρητικά Λαογραφικά

Δημήτρη Σπανάκη, Κρητικά Λαογραφικά, Bookstores-Γεωγγαράς, 2006, σελ. 123

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα, Νοέμβρης 2009

Ο Δημήτρης Σπανάκης, απόφοιτος του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, από την Κάτω Βιάννο, έχει ένα τριπλό μεράκι: ποίηση, λαογραφία και ζωγραφική. Αυτό το τριπλό μεράκι φαίνεται και στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Κρητικά Λαογραφικά».
Το βιβλίο αυτό είναι γεμάτο λαογραφικό υλικό. Όμως ο Σπανάκης δεν το αποθησαυρίζει όπως ο οποιοσδήποτε λαογράφος. Το πεζό αφηγηματικό υλικό που έχει στη διάθεσή του, που το άκουσε από ηλικιωμένους της πατρίδας του, το μεταγράφει ποιητικά. Όμως, περιέργως, δεν είναι ο ομοιοκατάληκτος δεκαπεντασύλλαβος του Ερωτόκριτου και της Κρητικής μαντινιάδας που κερδίζει την προτίμησή του αλλά ο τροχαϊκός οκτασύλλαβος, ομοιοκατάληκτος βέβαια, ο οποίος χρησιμοποιείται συχνά σε χιουμοριστικά ποιήματα, όπως στο γνωστό «ήλθαν τρεις σπανοί απ’ την πόλη» (ας γράψουμε και το υπόλοιπο: πέντε τρίχες είχαν όλοι/ ήλθε κι ένας Τηνιακός/ πέντε τρίχες μοναχός./ -Βρε καλώς τον πολυγένη/ κι από πούθε κατεβαίνεις;/ -Απ’ την Πόλη κατεβαίνω/ και στη Βενετιά πηγαίνω./ Πάω ν’ αγοράσω χτένια/ γιατί με φάαααγανε τα γένια. Έτσι, με φάααααγανε, το απάγγειλε ο ξάδελφός μου ο Γιάννης σε σχολική γιορτή στη δευτέρα Δημοτικού, το θυμάμαι από τότε). Όμως ας δώσουμε ένα δείγμα από τη στιχουργική του Σπανάκη σ’ αυτό το μέτρο, την πρώτη στροφή από το «Καλιλκαντζαράκι».
«Ένα καλικαντζαράκι
κρύφτηκε μέσα στο τζάκι
της γιαγιάς μου Θεανώ
που ήταν εκατό χρονώ
και τόσο καλοσυνάτη
που την έβαλε στο μάτι
κι άρχισε να την πειράζει
έτσι για να διασκεδάζει»
Βέβαια ο Σπανάκης δεν περιφρονεί καθόλου και τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο. Ένα από τα πιο ωραία ποιήματά του είναι και το παρακάτω δίστροφο που έχει τον τίτλο «Η ανυπόμονη».
«Μια κόρη στολιζότανε κι η μάνα της την είδε
-Μωρή γιάντα στολίζεσαι κι έβαλες τα καλά σου
που σού ’ραψα για της Λαμπρής τη μέρα να φορέσεις
και σήμερα δεν είν’ γιορτή ούτε μεγάλη σχόλη.

-Βιάζομαι μάνα, βιάζομαι, τα κάλλη μου να δείξω
όσα μου χάρισε ο θεός, πριν τα μαράνει ο χρόνος
και η Λαμπρή πολύ αργεί και οι σχόλες είναι λίγες
κι εγώ ’μαι δεκαοχτώ χρονών και πώς να περιμένω».
Θα ξεχωρίσουμε τον «Σαραντάπηχο» από αυτή τη συλλογή, που είχε ήδη δημοσιευτεί στα Βιαννίτικα Νέα, για τους εξής λόγους:
Πρώτον, ο Σαραντάπηχος είναι ένας ζωντανός θρύλος στην Κρήτη. Ανδρειωμένος όσο και ο Διγενής δεν έγινε τόσο πλατιά γνωστός όσο ο δεύτερος, του οποίου η φήμη απλώθηκε στο πανελλήνιο (ή μάλλον σ’ όλη τη Ρωμιοσύνη, μια και το Βυζάντιο ήταν τότε γνωστό ως η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) τόσο με τα ακριτικά τραγούδια – στην Κρήτη με το γνωστό ριζίτικο «Ο Διγενής ψυχομαχεί» - όσο και με το «Έπος του Διγενή Ακρίτα», έργο λόγιο.
Δεύτερον, ένα από τα κομμάτια στο δίσκο «Αφιέρωμα» του Γιάννη Μαρκόπουλου είναι και ο «Σαραντάπηχος», υπέροχα τραγουδισμένο από τον Χαράλαμπο Γαργανουράκη (ε, να μην το γράψω; Ένα από τα τραγούδια που μου αρέσει πολύ να τραγουδώ και να παίζω στη λύρα).
Και τρίτον, για την τεχνική σύνθεσης.
Έχουμε γράψει γι αυτή την τεχνική σε άρθρο μας για τον Σολωμό. Εκεί υποστηρίξαμε ότι το ανολοκλήρωτο των έργων του Σολωμού, και πιο ειδικά των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», οφείλεται και στο ότι δεν μπόρεσε να ξεφύγει από την αφηγηματική παράδοση της εποχής του, την παράδοση του Ερωτόκριτου, τη σύνθεση δηλαδή ενός πολύστιχου αφηγηματικού επικολυρικού έργου στο ίδιο στιχουργικό σχήμα. Όμως ήδη τότε το επικό-αφηγηματικό στοιχείο βρισκόταν σε υποχώρηση στην ποίηση, η οποία γινόταν όλο και πιο λυρική. Ο Σολωμός ασχολήθηκε μόνο με τις λυρικές κορυφώσεις, αφήνοντας ασυμπλήρωτο το αφηγηματικό μέρος. Στη σημερινή εποχή οι ποιητές σπάνια είναι αφηγηματικοί, και τα ποιήματά τους λίγες φορές ξεπερνούν τη μια σελίδα. Ο Ελύτης που συνέλαβε ένα μεγαλόπνοο έργο, το κορυφαίο της νεοελληνικής ποίησης «Άξιον Εστί», έλυσε το πρόβλημα με δυο τρόπους: πρώτον, έγραψε μικρά ποιήματα σε διάφορες στιχουργικές φόρμες και δεύτερον παρενέβαλε πεζά κείμενα. Αυτή τη λύση επέλεξε και ο Σπανάκης για τον Σαραντάπηχό του. Δεν παρενέβαλε μεν πεζά μέρη – είπαμε ότι και τις ιστορίες που άκουσε τις μετέγραψε ποιητικά – αλλά την ιστορία του Σαραντάπηχου την έδωσε σε σύντομα ποιήματα με διάφορες στιχουργικές φόρμες. Τα πρώτα ποιήματα είναι σε τροχαϊκό οκτασύλλαβο, που όπως είπαμε είναι το στίχος που προτιμάει, αλλά στις στροφές τους πότε χρησιμοποιεί τη ζευγαρωτή και πότε την πλεχτή ομοιοκαταληξία. Στη συνέχεια βλέπουμε και ποιήματα σε ιαμβικό στίχο με άνισους αριθμούς συλλαβών, συχνά όμως με μια εναλλαγή ενδεκασύλλαβου και δεκατρισύλλαβου στίχου, επίσης πότε σε πλεχτή και πότε σε ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. Στο ποίημα «Ψαρή φοράδα-μονομαχία» αφηγείται ένα κατόρθωμα του Σαραντάπηχου, και καταλήγει:
«Την άλλη μέρα η φράγκικη αρμάδα
εσάλπαρε απ’ την Ψαρή Φοράδα
και οι σταυροφόροι ιστορικοί από μωρία,
δε γράψανε το γεγονός στην ιστορία».
Τέλος, το μεράκι του Σπανάκη για τη ζωγραφική φαίνεται από την υπέροχη εικονογράφηση του βιβλίου. Τριπλό μεράκι, τριπλό μπράβο λοιπόν γι αυτή την υπέροχη δουλειά.