Γιώργος Καραμανλής, Δεν είναι όλα μια ζαριά

Γιώργος Καραμανλής, Δεν είναι όλα μια ζαριά, ΑΛΔΕ 2015, σελ. 202

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Ένα αισιόδοξο μυθιστόρημα στο οποίο ο συγγραφέας αφηγείται τη ζωή ενός παιδιού που κατάφερε να ξεφύγει από τη φτώχεια

  Και σ’ αυτό το βιβλίο όπως και το προηγούμενο του Γιώργου Καραμανλή, το «Η αγάπη δεν ξέρει από καιρό» παρατηρούμε τρία χαρακτηριστικά στοιχεία: το ευτυχισμένο τέλος, την αισιόδοξη ματιά στη ζωή και τον περιορισμό του διαλόγου στο ελάχιστο.

Είμαι λάτρης του πραγματικού στην αφήγηση, και γι’ αυτό μου αρέσουν πάρα πολύ οι αυτοβιογραφίες, όχι μόνο επώνυμων αλλά και ανώνυμων. Όταν διαβάζω ένα μυθιστόρημα έχω την περιέργεια να μάθω τι είναι πραγματικό και τι φανταστικό. Δεν άντεξα τον πειρασμό να ρωτήσω και την Ελένη Δραμητινού για το τελευταίο της βιβλίο, το «Δυο φορές εγώ», αν αναφέρεται καθόλου σε πραγματικά γεγονότα σ’ αυτό. Έχω την τάση, όπως και ο πατέρας μου, να παρασύρομαι συχνά και να εικάζω ότι είναι πραγματικό αυτό που στην πραγματικότητα είναι σκέτη μυθοπλασία. Έτσι και σ’ αυτό το βιβλίο, θα μπορούσα να πάρω όρκο ότι είναι μια αυτοβιογραφία γραμμένη σε τρίτο πρόσωπο.

Πού το στηρίζω.

Καταρχάς είναι η επαγγελματική ιδιότητα του κεντρικού προσώπου, του Γρηγόρη. Ο Γρηγόρης σπούδασε γιατρός και άσκησε το επάγγελμά του, όπως και ο συγγραφέας. Έπειτα, πολλά γεγονότα έχουν το χαρακτήρα προσωπικού βιώματος. Μου φαίνεται δύσκολο να πιστέψω ότι είναι προϊόντα της φαντασίας του. Τέλος ο Καραμανλής μας αφήνει ένα άλυτο σασπένς σε σχέση με το μαθητικό ειδύλλιο του ήρωά του, ενώ μας περιγράφει αρκετά διεξοδικά το ερωτικό του πάθος μέχρι να καταφέρει την κοπέλα που έκλεψε τον ύπνο του. Μετά, την Ελενίτσα την  ξεχνά τελείως. Αργότερα βλέπουμε τον ήρωά του να προσπαθεί να φλερτάρει μιαν άλλη. Με την προηγούμενη προφανώς χώρισε, χωρίς να μας λέει πώς.

Ο Καραμανλής αφηγείται τη ζωή του ήρωά του ξεκινώντας από τα παιδικά του χρόνια. Μας μιλάει για τις οικονομικές δυσκολίες που πέρασε μέχρι να καταφέρει να σπουδάσει –μου θύμισε ένα άλλο βιβλίο, καθαρά αυτοβιογραφικό όμως αυτό, το «Στην κόψη του σπαθιού και του στοχασμού» του ομότιμου καθηγητή Τέλη Ράπτη – και τέλος την απόκτηση του πτυχίου του και το αγροτικό του. Η μετέπειτα ευτυχισμένη ζωή, ο γάμος, τα δυο παιδιά, η καριέρα, μας δίνονται σε συμπερίληψη.

Στη ζωγραφική τα πρόσωπα τα βλέπουμε είτε σε πρώτο πλάνο, συχνά σαν προσωπογραφίες, είτε στο βάθος, καθώς ο ζωγράφος θέλει να προβάλει όχι τα πρόσωπα αλλά το χώρο, συχνά ένα τοπίο. Στη λογοτεχνία ο συγγραφέας μπορεί να εστιάζει στα πρόσωπα αλλά μπορεί να εστιάζει και στο βάθος. Ποτέ δεν θα φτάσει στα άκρα, να παρουσιάσει ήρωες χωρίς να σκιαγραφήσει το χώρο όπου κινούνται έστω και με τις πιο αδρές πινελιές, για να μην τους αφήσει να αιωρούνται ολότελα στο κενό. Επίσης σε μια αφηγηματική λογοτεχνία δεν είναι δυνατόν να απουσιάζουν τα άτομα, έστω και αν η παρουσία τους είναι υποτυπώδης. Το πείραμα της nouvelle vague, να εξαφανίσει τα πρόσωπα από την αφήγηση, έμεινε πείραμα, δεν είχε συνέχεια.

Στο ιστορικό μυθιστόρημα συχνά οι ήρωες τοποθετούνται για να γεμίσουν το βάθος και για να αυξήσουν το αναγνωστικό ενδιαφέρον, με το σασπένς που δημιουργείται με τα επεισόδια της ζωής τους. Αυτό που θέλει όμως να δώσει πραγματικά ο συγγραφέας είναι το κοινωνικο-ιστορικό φόντο.

Για να το δώσω αυτό πιο παραστατικά, θα αναφερθώ στον κινηματογράφο. Πολλές φορές βλέπουμε τον φακό που εστιάζει σε ένα πρόσωπο που βρίσκεται σε πρώτο πλάνο να εστιάζει στη συνέχεια στο βάθος. Αυτό που παρατηρούμε τότε είναι ότι το πρόσωπο που βρίσκεται σε πρώτο πλάνο παρουσιάζεται θολά.

Ο Καραμανλής στο έργο του αυτό εστιάζει αρχικά στο βάθος. Αναφέρεται για παράδειγμα πολύ διεξοδικά στις συνθήκες που επικρατούσαν τότε στην εκπαίδευση, στο κούρεμα με την ψιλή, στο πηλίκιο, στο ξύλο που έπεφτε από δασκάλους και καθηγητές – Εγώ το πιο άγριο ξύλο το έφαγα από ένα δάσκαλο στην έκτη δημοτικού και από ένα καθηγητή στη δευτέρα Γυμνασίου – στις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε τότε η ελληνική κοινωνία που τότε μόλις είχε ξεφύγει από τον εμφύλιο, αλλά και σε ενδιαφέροντα λαογραφικά στοιχεία. Για παράδειγμα σε τρεις ολόκληρες σελίδες περιγράφει τα μάγια και τα ξόρκια «μιας γριάς γητεύτρας ψευτομαμής» που θεράπευσε τον Γρηγόρη από μαγουλάδες (σελ. 21).

Γράφω κι εγώ για το κούρεμα στο βιβλίο μου «Το χωριό μου: από την αυτοκατανάλωση στην αγορά» αλλά μόνο σε μια παράγραφο. Ο Καραμανλής είναι πιο διεξοδικός, αναφέρεται στο κούρεμα σε δυο ολόκληρες σελίδες. Παραθέτω την πρώτη παράγραφο στην οποία γράφει ό,τι περίπου κι εγώ.

«Καταραμένη η ώρα που ήσουν υποχρεωμένος να στηθείς κάτω απ’ την τυραννική χειροκίνητη μηχανή του μπαρμπέρη για κούρεμα. Έκανε ένα πόνο η άτιμη, που σου λίγωνε την ψυχή και τυχερός όποιος δεν έζησε μια τέτοια εμπειρία» (σελ. 58). 

Και μια και αναφερθήκαμε στον κινηματογράφο, να παραθέσουμε ένα σχετικό απόσπασμα.

«Το χωριό ήταν αρκετά μεγάλο. Ήταν δήμος και είχε και κινηματογράφο. Όμως πού να τολμήσουν να μπουν! Αυστηρή η απαγόρευση του γυμνασιάρχη. Μονάχα σαν πήγαιναν όλοι μαζί με το γυμνάσιο, μια δυο φορές το χρόνο, έβλεπαν από κανένα έργο του τύπου Quo vadis ή “Ο μαύρος πάνθηρ” και τέτοια. Τα υπόλοιπα κρίνονταν ακατάλληλα γιατί θα μπορούσαν να διαφθείρουν τα χρηστά τους ήθη!» (σελ. 62).

Το χωριό μου είχε μόνο θερινό σινεμά, και γι’ αυτό το χειμώνα μας έβαζαν σε λεωφορεία και μας πήγαιναν στο σινεμά του Μανουσάκη στην Ιεράπετρα για να δούμε τέτοιου είδους ηθικοπλαστικά έργα. Εμείς κατά τη διαδρομή τραγουδάγαμε «Τα χριστιανόπουλα θα πάνε με χαρά, να δούνε πράκτορα 007».

Σε πολλά σημεία ο συγγραφέας σχολιάζει και κρίνει. Διαβάζουμε:

«Σαν δε βάλεις το χέρι στην τσέπη γράμματα δε μαθαίνεις, κι άσε τον κάθε αγύρτη και λαοπλάνο επαγγελματία πολιτικάντη και ψευδολόγο να ασωτεύει το σανό της “δωρεάν παιδείας” στο πόμολο. Αυτός κάνει τη δουλειά του. Αυτός έκανε την καλή του. Αυτός απ’ το ένα μέρος κάνει τον ινστρούχτορα κι απ’ το άλλο ψάχνει τα καλύτερα ελληνικά και ξένα κολέγια για να χώσει τους βλαστούς του» (σελ. 148).

Ήμουν κατά της κατάργησης των προτύπων σχολείων που έμπαινες με εξετάσεις και της μετατροπής τους σε πειραματικά που έμπαινες με κλήρο. Δεν άλλαξα γνώμη και όταν τοποθετήθηκα σε ένα από αυτά. Χαιρέτησα την απόφαση της επάρατης Δεξιάς να επαναφέρει τον θεσμό των προτύπων. Το επιχείρημά μου είναι ότι έτσι έχουν μια δυνατότητα και τα προικισμένα παιδιά των φτωχών να φοιτήσουν σε ένα καλό σχολείο. Διαβάζω ότι το ΚΚΕ είναι κατά των προτύπων. Η πρώην γενική γραμματέας του όμως την κόρη της την πήγε σε ένα από τα καλά ιδιωτικά, νομίζω στο αμερικανικό κολλέγιο. Δεν ήταν κορόιδο.

Διαβάζουμε:

«Θα μπορούσε, βέβαια, να είχε γίνει και δόκιμος έφεδρος αξιωματικός μια και δεν του έλειπαν ούτε τα τυπικά μα ούτε και τα ουσιαστικά προσόντα. Όμως πώς χωρίς “δόντι”;».

Όταν πήγα στρατιώτης μου είπε η ξαδέλφη μου η Μαρίκα να πάρω το θείο μου τον Αντρέα που υπηρετούσε στο ΓΕΣ. Εγώ της είπα ότι αν είναι να γίνω αξιωματικός θα γίνω με την αξία μου. –Μην είσαι χαζός, μου λέει. Παίρνω το θείο μου τηλέφωνο, μου λέει τι κάνεις, του λέω είμαι φαντάρος. Δώσε μου το ΑΣΜ σου μου λέει, πριν του ζητήσω εγώ τίποτα. Στη δεύτερη και τελευταία άδεια που πήρα από το κέντρο εκπαίδευσης, που τότε ήταν στην Κόρινθο για τους πτυχιούχους, συνάντησα το θείο μου στις ξαδέλφης μου. Είμαστε μου λέει 20 αξιωματικοί στο ΓΕΣ και καθένας κουβαλάει πάνω του καμιά εκατοστή χαρτάκια με ονόματα. Υπολόγισα, χοντρικά 2000. Θα γινόμασταν δόκιμοι κάπου 910 και κάτι.

Έγινα δόκιμος. Στη συνέντευξη, σε μια ομάδα 30 πτυχιούχων, μόνο εγώ και ένας άλλος λύσαμε το πρόβλημα, έγκαιρη μεταφορά βοήθειας από ένα σημείο σε άλλο, με τόσες χαλασμένες γέφυρες, τόση ταχύτητα τα αμάξια κ.λπ. Με πήγαν στο ΚΕΕΜ (Κέντρο Εκπαιδεύσεως Εφοδιασμού Μεταφορών) επειδή έλυσα το πρόβλημα. Δεν έχω όμως την παραμικρή αμφιβολία ότι έγινα δόκιμος επειδή μεσολάβησε ο θείος του, ο θεός να αναπαύει την ψυχή του.

Συναρπαστικό και αυτό το βιβλίο του Καραμανλή, δίνει με γλαφυρό τρόπο την εικόνα μιας εποχής και τις προσπάθειες ενός νέου να ξεφύγει από τη φτώχεια και να σπουδάσει. Ένας τέτοιος νέος ήμουν κι εγώ. Κατάφερα να σπουδάσω, δυο πτυχία και διδακτορικό, αλλά από την φτώχεια δεν ξέφυγα. Όμως δεν έπεσα και κάτω από τα όριά της.

Ο Καραμανλής έχει εκδώσει και πέντε ποιητικές συλλογές, γι’ αυτό δεν μου προκάλεσε έκπληξη που συνάντησα πάρα πολλούς ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους στο βιβλίο του. Ως συνήθως τους αφήνω για το τέλος, γιατί οι περισσότεροι αναγνώστες των βιβλιοκριτικών μου ασφαλώς δεν έχουν διάθεση να τους διαβάσουν. Θα παραθέσω όμως πρώτα τον τελευταίο, γιατί μου θύμισε ένα ανέκδοτο το οποίο και παραθέτω.  

  «Και η γυναίκα του πεζή με το παιδί στην πλάτη» (σελ. 196).

  Ο άνδρας είναι πάνω στο γαϊδούρι.

  Και το ανέκδοτο:

  Ένας περιηγητής, πριν τον πόλεμο, βλέπει μια παρόμοια σκηνή σε ένα χωριό της Μακεδονίας. Ο χωρικός ήταν πάνω στο γάιδαρο ενώ η γυναίκα ακολουθούσε πεζή, με ένα δεμάτι ξύλα στην πλάτη. –Γιατί; Ρωτάει ο περιηγητής περίεργος. –Έθιμο, απαντάει ο χωρικός. «Γιατί αυτό είναι η κουλτούρα τους!», δίνει ο Καραμανλής δυο γραμμές πιο κάτω την απάντηση του δικού του χωρικού σε ανάλογο ερώτημα, με ένα ειρωνικό θαυμαστικό.

  Μετά τον πόλεμο ο ίδιος περιηγητής συναντάει τον ίδιο χωρικό, με μόνη τη διαφορά ότι τώρα η γυναίκα δεν ήταν πίσω από το γάιδαρο αλλά μπροστά. –Γιατί αυτή η αλλαγή; Ρωτάει ο περιηγητής. Και ο χωρικός, πάλι μονολεκτικά: -Νάρκες.

  Και οι υπόλοιποι ιαμβικοί δεκαπεντασύλλαβοι:         

Ήταν γνωστό το τίμημα μιας τέτοιας κουτουράδας (σελ. 18)

Και πρώτα πρώτα ένιωσες άμεσα την ανάγκη (σελ. 43)

Είχε κολλήσει επίμονα σε μια και μόνη σκέψη (σελ. 47)

Γελούσαν και φιλιόντουσαν κοροϊδεύοντάς τους (σελ. 68)

Δεν έριξε ούτε μια ματιά δίπλα στην Ελενίτσα (σελ. 75)

Και το μεγάλο πατατράκ είχε συμβεί μια νύχτα (σελ. 81)

Σκηνές που εξελίσσονταν η μια μετά την άλλη (σελ. 82) 

Σε όσους έχουν μέσα τους τη φλόγα του δασκάλου (σελ. 111)

Μαζί με το καλό φαΐ και την καλή κουβέντα (σελ. 122)

Σαν γύριζε μεσάνυχτα και τύφλα στο μεθύσι (σελ. 138)

Λαθραίο μεροκάματο και ως αργά τη νύχτα και

Διώχνοντας από πάνω του μαζί με τον ιδρώτα (σελ. 156).

Ανάπτυξης του θέματος και της ορθογραφίας (σελ. 160)

Με παραμάνα, με άρβυλα με πέταλα και πρόκες (σελ. 164)

Με την πιστή αντιγραφή της κάθε άλλης μέρας (σελ. 185)

Η ιστορία άρχιζε την επανάληψή της (σελ. 186)

Τριτάξιο γυμνάσιο δίπλα στο ιατρείο (σελ. 191)

Άρχισε να ανησυχεί και να ψιλοϊδρώνει (σελ. 192)