Η λογοτεχνία την εποχή της παγκοσμιοποίησης

Η λογοτεχνία την εποχή της παγκοσμιοποίησης.

Εισήγηση του Μπάμπη Δερμιτζάκη ως εκπροσώπου του Lexima για τη λογοτεχνία σε στρογγυλό τραπέζι με το ίδιο θέμα, The literature in the era of globalization, στα πλαίσια των εργασιών του 4ου Ευρωπαϊκού Forum, 5-5-2006. Βρίσκεται αναρτημένη στο Λέξημα, στη διεύθυνση: http://www.lexima.gr/lxm/read-600.html  

  Μιλώντας για τη λογοτεχνία τον καιρό της παγκοσμιοποίησης, στο μυαλό μου έρχεται η έννοια της «Παγκόσμιας λογοτεχνίας» (Weltliteratur) του Γκαίτε, καθώς μάλιστα οι αντίστοιχες μεταφράσεις του όρου του Γκαίτε και του όρου Globalization, χρησιμοποιούν τη λέξη «παγκόσμιος». Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο οραματισμός του Γκαίτε πραγματώνεται στις μέρες μας στην πιο πλέρια του διάσταση.

   Από την άποψη της παραγωγής, με μια πιο στενή σημασία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η λογοτεχνία ήταν πάντα παγκόσμια, αφού σ’ αυτήν πρωταγωνιστούν άνθρωποι με τα βασικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Οι άνθρωποι τσακώνονται, ερωτεύονται, καταθλίβονται, σκοτώνουν και σκοτώνονται σε όλα τα πλάτη και μήκη της γης. Έτσι π.χ. ένα κατ’ εξοχή κινέζικο έργο όπως το «Tο ορφανό της οικογένεια Chao» (Chao shi ku er,14ος αιώνας) του Chi Chun Xiang μεταφράστηκε στη Δύση και αποτέλεσε την πηγή έμπνευσης για τον «Ελπήνορα» του Γκαίτε και το «Ορφανό της Κίνας» του Βολαίρου.

  Ας δούμε όμως τις εξελίξεις και τα καινούρια δεδομένα που κάνουν τη λογοτεχνία πιο παγκόσμια.  

  Καταρχάς, οι συγγραφείς μοιάζουν να απεγκλωβίζονται από όποια σύνδρομα  τοπικότητας, στην περίπτωση της Ελλάδας του συνδρόμου της ελληνικότητας, και η ματιά τους αγκαλιάζει πιο πλατιά τον κόσμο. Η Ελλάδα δεν είναι παρά μια νησίδα μέσα στην παγκόσμια πραγματικότητα, και έτσι την αντιμετωπίζει για παράδειγμα ο «διεθνής» μας, ή καλύτερα ο «παγκοσμιοποιημένος» Νίκος Καζαντζάκης. Δίπλα στον κρητικότατο Καπετάν Μιχάλη και τον ελληνικότατο Αλέξη Ζορμπά, γράφει τραγωδίες για το Βούδα, για τον Χριστόφορο Κολόμβο, και μια μυθιστορηματική βιογραφία του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, το «Φτωχούλη τη Θεού». Σήμερα οι συγγραφείς χρησιμοποιούν στα μυθιστορήματά τους ήρωες που δεν ανήκουν στη δική τους εθνικότητα, και τοποθετούν τη δράση, εξ ολοκλήρου ή εν μέρει, σε χώρους έξω από τον εθνικό τους χώρο, όπως πχ. ο Δανός Knud H.Thomsen στο βιβλίο του «H καμπάνα της Μακεδονίας», όπου οι ήρωες είναι Έλληνες και η δράση διαδραματίζεται στη Μακεδονία. Η υπόθεση του «Μάγου» του Τζων Φάουλς διαδραματίζεται επίσης στην Ελλάδα. Από εμάς η Σώτη Τριανταφύλλου για παράδειγμα, τοποθετεί μέρος της δράσης του έργου της «Το εναέριο τραίνο του Στίλγουελ» στην Αμερική.

  Ο προβληματισμός των συγγραφέων σήμερα είναι πιο ευρύς, και αν και διαθέτει στοιχεία εντοπιότητας, έχει πάντα και μια διάσταση οικουμενικότητας που όλο και διευρύνεται. Ίσως ο συνδυασμός του global και του local, η glocalization, η διατήρηση της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της παγκόσμιας κοινωνίας, να μη συντελείται πουθενά τόσο ολοκληρωμένα όσο στη λογοτεχνία.

  Η λογοτεχνία της μετανάστευσης, πολύ ζωντανή σήμερα, δίνει επίσης μια νέα διάσταση στη λογοτεχνία γενικά. Ενώ συγγραφείς όπως ο Joseph Konrad και ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ φαίνονται να εγκλιματίζονται εντελώς στις χώρες υποδοχής τους, και τα έργα τους δεν φαίνεται ότι τα έγραψε ένας πολωνός ή ένας ρώσος, ο Rafik Schami,  σύριος μετανάστης στη Γερμανία, γράφει το μυθιστόρημα «Η σκοτεινή πλευρά της αγάπης», με υπόθεση που διαδραματίζεται στην πατρίδα του, στα γερμανικά. Το ίδιο κάνει και η κινέζα  Γιουνγκ Τσανγκ με το αυτοβιογραφικό έργο της «Οι αγριόκυκνοι», επίσης γραμμένο στα αγγλικά. Όσο για τον δικό μας Πάνο Καρνέζη, αυτός γράφει στα αγγλικά τις «Μικρές ατιμίες», για πράγματα και καταστάσεις ελληνικότατες. Κοντολογίς, οι συγγραφείς της μετανάστευσης μέσω των έργων τους κοινωνούν την κουλτούρα της πατρίδας τους στις χώρες υποδοχής τους.

  Όμως το πιο σημαντικό νέο δεδομένο στη λογοτεχνία είναι διάδοσή της. Και δεν είναι μόνο ότι το βιβλίο είναι φτηνότερο σε σχέση με παλιότερες εποχές, ότι οι νεότερες γενιές έχουν μεγαλύτερη μόρφωση από τους γονείς τους και μια καλύτερη σχέση με τη λογοτεχνία και το βιβλίο γενικότερα: είναι και το ότι το διαδίκτυο δημιουργεί νέα δεδομένα για τη λογοτεχνία.

  Καταρχάς στην παραγωγή του. Η «δημοσίευση» ενός λογοτεχνικού έργου γίνεται πιο εύκολα και πιο ανέξοδα στο internet. Εγώ για παράδειγμα δεν μπόρεσα να βρω εκδότη για δυο μου έργα. Αυτή τη στιγμή βρίσκονται αναρτημένα και τα δυο στο ίντερνετ. Το ένα απ’ αυτά βρίσκεται στο forum  του Λέξημα το οποίο εκπροσωπώ σήμερα. Ο χώρος του διαδικτύου λοιπόν είναι σαφώς πιο φιλόξενος για τους συγγραφείς από ότι ο χώρος των περιοδικών και των εκδοτικών οίκων.

  Στο διαδίκτυο αναπτύσσεται σε πληρέστερη μορφή η συλλογική γραφή. Το «Μυθιστόρημα των τεσσάρων» των Μυριβίλη, Βενέζη, Καραγάτση και Τερζάκη ακολουθεί το «Μυθιστόρημα των τεσσάρων» των Μουρσελά, Σκούρτη, Σουρούνη και Τατσόπουλου, μετά από πάρα πολλά χρόνια. Όμως στο διαδίκτυο αναπτύσσονται πάρα πολλές συλλογικές γραφές, προσβάσιμες στον αναγνώστη εν τη γενέσει τους. Και όχι μόνο αυτό: μπορεί και ο ίδιος να συμμετάσχει στην εξέλιξη μιας ιστορίας, γράφοντας το δικό του κομμάτι. Ακόμη αναρτούνται έργα στο διαδίκτυο με εναλλακτικές εξελίξεις, και όχι μόνο στο τέλος, όπως συμβαίνει σε κάποια μυθιστορήματα, π.χ. στο «Μαγικό Βουνό» του Τόμας Μαν, αλλά πολύ πριν από την τελική έκβαση. Ο αναγνώστης επιλέγει μια οδό, και όπου τον οδηγήσει. Το δάσος είναι εκεί, αλλά είναι αδύνατο να το περιδιαβούμε όλο, αναγκαστικά θα επιλέξουμε κάποια μονοπάτια, περίπου στη τύχη. Αυτό δίνει στην ανάγνωση τη μαγεία του απρόοπτου.

  Το πιο σημαντικό είναι ότι το λογοτέχνημα γίνεται τώρα άμεσα προσβάσιμο σε ψηφιακή μορφή στο διαδίκτυο. Η παραγγελία είναι μια λίγο πολύ χρονοβόρα διαδικασία, μέσω π.χ. του Amazon.com, ενώ η άμεση αγορά ενός μυθιστορήματος σε ψηφιακή μορφή είναι σήμερα μια πολύ καλή, εύκολη και φτηνή λύση. Υπάρχουν σήμερα κάποιες ιστοσελίδες από όπου μπορεί να αγοράσει κανείς βιβλία σε ψηφιακή μορφή. Εκεί διατίθενται και δωρεάν τίτλοι. Και βέβαια τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας διατίθενται σε διάφορες ιστοσελίδες στο διαδίκτυο, όπως είναι αυτή του Gutenberg project, που φιλοδοξεί να διαθέσει στο κοινό σε ψηφιακή μορφή όλα τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

  Ένα μυθιστόρημα διαβάζεται καλύτερα αναπαυτικά σε μια πολυθρόνα από ότι στην οθόνη του υπολογιστή. Το ηλεκτρονικό βιβλίο, στο σχήμα του παραδοσιακού, βρίσκεται σε πολύ κοντινό μέλλον. [όταν έγραψα το παρόν κείμενο δεν θα πρέπει να είχαν εμφανιστεί ακόμη τα tablet]. Παρ’ όλα αυτά, έστω και στον υπολογιστή, το ηλεκτρονικό κείμενο αποτελεί ανεκτίμητο θησαυρό για τον μελετητή της λογοτεχνίας, ιδιαίτερα τον κειμενογλωσσολόγο. Με ειδικά προγράμματα μπορεί π.χ. να κάνει στατιστικές μελέτες για τη συχνότητα εμφάνισης λέξεων σε ένα κείμενο. Η μετάβαση επίσης σε συγκεκριμένο τμήμα ενός μυθιστορήματος μπορεί να γίνει με το απλό find του word, ενώ για να βρεις το τμήμα που σε ενδιαφέρει σε ένα τυπωμένο έργο είναι πολλές φορές σαν να ψάχνεις ψύλλους στα άχυρα. Και index διαθέτουν μόνο οι επιστημονικές μελέτες, όχι τα λογοτεχνικά κείμενα.

  Το πιο σημαντικό έργο λογοτεχνικής ψηφιοποίησης είναι ο Musaios. Με καταγεγραμμένα ψηφιακά όλα τα έργα της κλασσικής ελληνικής φιλολογίας φτάνοντας μέχρι και το Βυζάντιο και με μηχανή αναζήτησης που βρίσκει κάθε λέξη σε όλα τα κείμενα που απαντάται, αποτελεί σήμερα ένα πολύτιμο εργαλείο για τον κλασικό φιλόλογο.

  Τα διάφορα forum, λογοτεχνικά και μη, προσφέρουν τη δυνατότητα ανταλλαγής απόψεων πάνω σε διάφορα θέματα σε μεγάλο αριθμό ενδιαφερομένων, ενώ στις σελίδες ενός περιοδικού αυτό γίνεται με μεγάλη καθυστέρηση, ανάλογα με τη συχνότητα της έκδοσής του. Επίσης ο χώρος που μπορεί να διαθέτει, αν διαθέτει, είναι συνήθως περιορισμένος. Στα forum όμως του internet ο χώρος είναι αρκετά μεγάλος, και η συζήτηση μπορεί να γίνει σχεδόν σε real time. [Τα chat ήλθαν αργότερα].

  Συνοψίζοντας, σαν εκπρόσωπος ηλεκτρονικού λογοτεχνικού περιοδικού, θα έλεγα ότι η παραγωγή, διάδοση και μελέτη της λογοτεχνίας διευκολύνεται αφάνταστα με την ψηφιοποίησή της και την πρόσβαση σ’ αυτή μέσω το διαδικτύου.