Βασίλης Τσιρώνης, Η θλίψη της Λέαινας

Βασίλης Τσιρώνης, Η θλίψη της Λέαινας, ΑΛΔΕ 2010, σελ. 252

Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε στο Λέξημα

Τρεις συμπλεκόμενες ιστορίες μας παρουσιάζει ο συγγραφέας στο πρώτο του μυθιστόρημα

Η «Θλίψη της λέαινας» είναι το πρώτο μυθιστόρημα του νεαρού φιλόλογου Βασίλη Τσιρώνη. Προηγήθηκαν δυο νουβέλες, το «Νεκρός αδελφός» και «Λαίδη Λάζαρος» (εκδόσεις ΑΛΔΕ) και μια ποιητική συλλογή.
Τελικά η αρχαία γραμματεία μας φαίνεται ότι αποτελεί μόνιμη εμμονή στους συγγραφείς μας. Δεν προλάβαμε να διαβάσουμε το «Αγαπημένος των μελισσών» του Ανδρέα Μήτσου, όπου ο Οιδίποδας εισχωρεί βαθιά μέσα στη μυθοπλασία του, και βλέπουμε στο πρώτο του κιόλας μυθιστόρημα ο Τσιρώνης να εμπνέεται από έναν αρχαιοελληνικό μύθο, το μύθο της Μήδειας.
Τρεις ιστορίες αφηγείται σ’ αυτό το μυθιστόρημα ο Τσιρώνης, τρεις ιστορίες που θα μπορούσαν να αποτελέσουν ανεξάρτητες νουβέλες, που όμως η κοινή θεματική τους τις εντάσσει σε μια ενότητα, και η έξυπνη σύνδεσή τους από τον συγγραφέα σε ένα μυθιστόρημα. Αυτό δημιουργεί το πλεονέκτημα –πέρα από το εμπορικό, να μην το αγνοούμε και αυτό – ότι η μια φωτίζει την άλλη, ότι κάθε μια αποτελεί για την άλλη κάτι σαν αντικατοπτρική ιστορία (mise en abyme), με τη διαφορά βέβαια ότι δεν είναι εγκιβωτισμένες, αλλά εξελίσσονται παράλληλα, όπως οι δυο ιστορίες στην Άννα Καρένινα του Τολστόι.
Η πρώτη ιστορία με την οποία ξεκινάει ο Τσιρώνης είναι η ιστορία της γραφής της Μήδειας. Πρωταγωνιστής της δεν μπορούσε να είναι άλλος από τον Ευριπίδη. Τον παρακολουθούμε στους προβληματισμούς του για την τελευταία τραγωδία της τριλογίας που θα υπέβαλλε για τα Μεγάλα Διονύσια. Η Ασπασία φιγουράρει ως συνομιλητής του. Εμπνέεται από το επεισόδιο της δούλας που θανάτωσε το παιδί της, επειδή ο Περικλής αρνήθηκε να το αναγνωρίσει ως δικό του. Η καθημερινή ζωή μπορεί να εμπνέει, αλλά η μυθοπλασία μιας τραγωδίας αντλείται πάντα από τη μυθολογία. Ο Ευριπίδης παραλλάζει ελαφρά τον μύθο της Μήδειας. Η Μήδεια σκότωσε τα παιδιά της σε μια προσπάθεια να τα κάνει αθάνατα. Από αγάπη. Στον Ευριπίδη τα σκοτώνει για να εκδικηθεί τον άπιστο αγαπημένο.
Η παραλλαγή του μύθου, που συχνά φτάνει μέχρι την αντιστροφή, δεν είναι κάτι ασυνήθιστο στους συγγραφείς. Παράδειγμα το Greek του Steven Berkoff, όπου βλέπουμε τον Οιδίποδα να μην νοιώθει την απελπισία του σοφόκλειου Οιδίποδα όταν μαθαίνει για την αιμομιξία, αλλά να αναπολεί με νοσταλγία τις ευτυχισμένες ερωτικές στιγμές που πέρασε με τη μητέρα του. Καλύτερο παράδειγμα όμως είναι το «Άσπρο φίδι», κλασικό κινέζικο θεατρικό έργο, όπου ενώ στην αρχική εκδοχή του το φίδι είναι κακό, στη μεταγενέστερη εκδοχή της Όπερας του Πεκίνου γίνεται καλό.
Εδώ αντιμετωπίσαμε ακόμη μια φορά το πρόβλημα που παρουσιάζεται συχνά στα μυθιστορήματα, το πρόβλημα της ιστορικής αλήθειας όταν γίνεται αναφορά σε ιστορικά επεισόδια ή πρόσωπα. Όντως υπήρξε πράγματι μια δούλα που σκότωσε το παιδί της; Ή είναι συγγραφική επινόηση;
Ο Τσιρώνης παραθέτει έναν Σωκράτη να «λιγουρεύεται» τον Αλκιβιάδη. Ήταν όμως τα πράγματα ιστορικά έτσι; Ο Πλάτωνας, που δεν ξέρουμε αν μας λέει την αλήθεια, στο «Συμπόσιο» παρουσιάζει το αντίστροφο, τον Αλκιβιάδη να προσπαθεί να κάνει έρωτα ως παθητικός ομοφυλόφιλος με τον Σωκράτη. Στο τέλος, όπως αφηγείται ο Αλκιβιάδης, παραιτήθηκε από τις προσπάθειές του, όταν έμαθε ότι ο Σωκράτης δεν ήταν «εραστής» αλλά «ερρωμένος».
Στην ιστορία αυτή ο γιος λέει στον πατέρα Ευριπίδη: «Ξέρεις πόσες φορές έχω ακούσει λογής-λογής ανθρώπους, από ναύτες ως σκλάβους, να τραγουδούν τα χορικά σου δουλεύοντας;» (σελ. 155). Κάτι ανάλογο γινόταν και με τις όπερες του Βέρντι, αλλά και με άλλες όπερες, κάτι ανάλογο γίνεται και με την όπερα του Πεκίνου.
Στη δεύτερη ιστορία βλέπουμε την Ιφιγένεια, μια καρκινοπαθή ηθοποιό που είχε διαπρέψει σε ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου τη δεκαετία του ’60, να μαζεύει τις τελευταίες της δυνάμεις για να παίξει τη «Μήδεια» στην Επίδαυρο. Συγκινητική ιστορία. Ο Τσιρώνης δίνει με καταπληκτική μαεστρία την εικόνα ενός ανθρώπου που αγωνίζεται να θριαμβεύσει πάνω στη ζωή ενώ ο θάνατος πλησιάζει αμείλικτος.
Η Ιφιγένεια θριαμβεύει. Είναι και αυτή εν μέρει Μήδεια. Δεν στήριξε όσο έπρεπε το γιο της, από τους νεολαίους που αντιστάθηκαν στη Χούντα, με αποτέλεσμα να πεθάνει από φυματίωση στην εξορία. Ο θάνατός του την κατατρύχει, εδώ και τριάντα χρόνια.
Υπάρχει και εδώ το πρόβλημα της ιστορικής ακρίβειας. Στην από κάτω ανάρτησή μας στο Λέξημα, για τη βιογραφία του Καμύ από τον Ολιβιέ Τοντ, γράφουμε ότι πίσω από τα κεντρικά πρόσωπα των «Μανδαρίνων» της Σιμόν ντε Μποβουάρ κρύβονται ο Σαρτρ και ο Καμύ. Τον Καμύ η Μποβουάρ τον θάβει. Για όποιον θα ψάξει για αντιστοιχίες, θα διαπιστώσει ότι σε πολλά πράγματα ο μυθιστορηματικός Καμύ διαφέρει από τον πραγματικό – προς το χειρότερο. Ο ήρωας της Μποβουάρ, ως μυθιστορηματική εικόνα του Καμύ, είναι ιδιαίτερα ανακριβής.
Η Ιφιγένεια ήταν καθαρή μυθιστορηματική επινόηση ή την εμπνεύστηκε ο Τσιρώνης από την Τζένη Καρέζη, που, καρκινοπαθής ούσα, έδωσε μια καταπληκτική Μήδεια; Τόσο καταπληκτική μάλιστα ώστε περιόδευσε με το θίασό της την επαρχία, και έτσι είχα την τύχη να τη δω στην Ιεράπετρα.
Η Ιφιγένεια συνεργάστηκε με τη χούντα. Η Καρέζη διώχθηκε από τη χούντα. Μάλιστα ένας χωριανός μου εσατζής ήταν δεσμοφύλακάς της. Τον ευχαριστούσε, χρόνια μετά, για τον καλό τρόπο με τον οποίο της φέρθηκε. Το ιστορικό πρόσωπο, αν πράγματι αποτέλεσε την πηγή έμπνευσης, δεν ταυτίζεται εντελώς με το μυθιστορηματικό.
Στην τρίτη ιστορία έχουμε μιαν αντιστροφή που διαψεύδει τις αφηγηματικές αναμονές. Η Σίμπιλα χωρίζει με τον άνδρα της που την απατά. Όχι, δεν σκοπεύει να σκοτώσει τα παιδιά της, τα υπεραγαπά. Φοβούμενη όμως ότι το δικαστήριο θα δώσει την κηδεμονία τους στον πατέρα τους και όχι σε μια ξένη – είναι σουηδέζα- έχει κανονίσει να το σκάσουν από την Ελλάδα και να πάνε στη Σουηδία. Πριν την αναχώρηση βλέπουν την παράσταση της Μήδειας, στην οποία παίζει η Ιφιγένεια.
Ο Βασίλης Τσιρώνης, με το πρώτο του αυτό μυθιστόρημα παρουσιάζεται ως ένας πολύ ταλαντούχος μυθιστοριογράφος, επινοητικός στην πλοκή και γλαφυρός στην αφήγηση. Είναι από τους πιο ελπιδοφόρους πεζογράφους της νέας γενιάς, της γενιάς με την οποία ξεκινάει ο 21ος αιώνας.