Κωνσταντίνος Δασκαλάκης : το «Βαρβάκι της επιστήμης» Γράφει η Αιμιλία Βλαχογιάννη

Κωνσταντίνος Δασκαλάκης : το «Βαρβάκι της επιστήμης»

Γράφει η Αιμιλία Βλαχογιάννη

Αφιέρωμα Συλλόγου Αποφοίτων Βαρβακείου ( επί προεδρίας Μάριου Μπαχά) στο Μουσείο ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ στις 16 Μαΐου 2011.

Επιμέλεια αφιερώματος/ εισήγηση: Αιμιλία Βλαχογιάννη

Έχουμε την τιμή να αποδίδουμε τιμή σε έναν διακεκριμένο απόφοιτο της Προτύπου Βαρβακείου Σχολής:

Πρόκειται για τον κ. Κωνσταντίνο Δασκαλάκη, καθηγητή στο ΜΙΤ της Αμερικής, που έχει ασχοληθεί με τη θεωρία των παιγνίων και έχει βραβευθεί μαζί με τον καθηγητή του, Χρίστο Παπαδημητρίου, απόφοιτο επίσης του Βαρβακείου.

Ο τίτλος της εκδήλωσης βασίζεται σε ένα λογοπαίγνιο. «Το βαρβάκι της επιστήμης».  Όπως ο ιδρυτής του σχολείου μας μετονομάστηκε από Λεοντιάδης που ήταν το πραγματικό του όνομα  σε Βαρβάκης, από το πουλί  βαρβάκι για το διεισδυτικό του βλέμμα, έτσι και εμείς ονομάσαμε βαρβάκι τον Κωνσταντίνο Δασκαλάκη για το διεισδυτικό του μυαλό.

Σκοπός της εκδήλωσης  είναι όχι μόνο να αποκομίσουμε κάποιες γνώσεις για την περίφημη θεωρία των παιγνίων, χωρίς αλγόριθμους και εξισώσεις, αλλά να φωτίσουμε και πτυχές της προσωπικότητας του Κωνσταντίνου Δασκαλάκη.

Ακούγεται παράδοξο, αλλά το όνομα του Κωνσταντίνου Δασκαλάκη έχει συνδεθεί με αυτό του Σάκη Ρουβά.

Το Μάιο του 2009 υπήρξε μία δημοσίευση σε ένα blog με  τίτλο Σάκης ή Δασκαλάκης;

γράφει ο blogger:

« …τη στιγμή που καταλαγιάζει η ακυρωμένη φιέστα μιας ακόμα Ευρωνίκης, μαθαίνω μέσω twitter για τη διάκριση ενός Έλληνα σε τομέα που δεν έχουμε δώσει τα φώτα στο λοιπό κόσμο και που θα ’πρεπε να μας παρηγορεί και να μας γεμίζει χαρά και ελπίδα».

Αυτή η δημοσίευση, λοιπόν, ήταν η αφορμή να γνωρίσουμε τον Κωνσταντίνο Δασκαλάκη πιο γρήγορα από ό,τι θα τον γνωρίζαμε, γιατί θα τον γνωρίζαμε σίγουρα!

Αφετηρία η διατριβή του, που πήρε το πρώτο βραβείο: η θεωρία των παιγνίων.

Η ονομασία «Θεωρία των παιγνίων» μας οδηγεί να σκεφτούμε ότι πρόκειται για ένα παιχνίδι και ίσως κατά μία έννοια να ισχύει, αφού σύμφωνα με την άποψη του καθηγητή  Χρίστου Παπαδημητρίου, επόπτη της διατριβής του Κωνσταντίνου Δασκαλάκη,  η ζωή είναι ένα παιχνίδι και ο καθένας μπορεί να τη ζήσει με τον καλύτερο τρόπο. Στα μαθηματικά αυτό λέγεται βελτιστοποίηση: κάνε το καλύτερο δυνατό με τη συντομότερη διαδρομή. Συχνά όμως το «καλύτερο δυνατό»  στην οικονομική και κοινωνική ζωή  εξαρτάται από τις επιλογές των υπολοίπων.

Ας κάνουμε, λοιπόν, μία ιστορική αναδρομή:

Η «Θεωρία των παιγνίων» μελετάει τη διαδικασία λήψης αποφάσεων κάτω από συνθήκες αβεβαιότητας και σύγκρουσης συμφερόντων. Πατέρας της θεωρίας ήταν o John von Neumann με ένα άρθρο του το 1928 και μετά από 16 χρόνια με το βιβλίο του “Theory of Games and Economic Behavior” σε συνεργασία με τον Oskar Morgenstern.

Έχει να κάνει με τη σημασία των προσδοκιών για τη διαμόρφωση της βέλτιστης στρατηγικής επιλογής που αρχίζει από το αρχαίο Ελληνικό πνεύμα. Η αρχαία τραγωδία έχει θέσει τις βάσεις για αυτή την επιλογή, αφού το πρόβλημα προκύπτει μεταξύ προσδοκιών και πράξεων. Π.χ. Αν ο βασιλιάς Λάιος δεν είχε λάβει σοβαρά υπόψη του την προφητεία ότι θα δολοφονείτο από το γιο του, η οποία του δημιούργησε αρνητικές προσδοκίες και πήρε μέτρα, (με βάση αυτή την προφητεία έκανε τις επιλογές του) δεν θα είχε βγει αληθινή (η προφητεία στο μοιραίο σταυροδρόμι) και ο Οιδίποδας δεν θα είχε παντρευτεί τη μητέρα του.

Εκτός από τους Τραγωδούς, ο Αριστοτέλης είχε προτείνει συγκεκριμένες στρατηγικές διαχείρισης των δούλων, οι οποίες βασίζονταν στη σχέση των προσδοκιών των κυρίων τους και της παραγωγικότητας των ιδίων.

Το 1513 ο Ηγεμόνας του Μακιαβέλι θα καταστεί το εγκόλπιο αμέτρητων πολιτικών ανδρών, αλλά και στοχαστών γενικότερα, στο οποίο ανέλυσε συστηματικά τον τρόπο με τον οποίο οι κατέχοντες  την πολιτική εξουσία πρέπει να διαχειρίζονται τις προσδοκίες των υποτακτικών τους, ώστε να ελαχιστοποιούνται οι φυγόκεντρες δυνάμεις, που οδηγούν τις πολιτείες στην αναποτελεσματικότητα, την παρακμή και το χάος.

Κατά τον J. J. Rousseau η τύχη των συλλογικών στόχων εξαρτιόταν από τις προσδοκίες των πολιτών όσον αφορά στη συμπεριφορά των συμπολιτών τους.

Ο David Hume  μελετούσε αν η συνεργασία θα επικρατούσε των κοινωνικών συγκρούσεων, όταν δηλαδή οι άνθρωποι έχουν μεν κοινά συμφέροντα, αλλά ταυτόχρονα τους χωρίζει η προσδοκία ότι ο «άλλος» δεν δε θα τους «σταθεί», όταν τον έχουν ανάγκη.

Αλλά και ο μαθητής του Hume, ο Adam Smith όπως και άλλοι μεγάλοι οικονομολόγοι συνέλαβαν την ιδέα μιας αυτορυθμιζόμενης οικονομίας της αγοράς, όχι μόνο ως μία ισορροπία τιμών και ποσοτήτων αγαθών, αλλά ως μία ισορροπία προσδοκιών.

Με τη θεμελίωση της σύγχρονης Θεωρίας Παιγνίων, η οποία έμελλε να κυριαρχήσει σε κάθε χώρο συγκρουσιακών καταστάσεων, ο Nash άλλαξε ριζικά τον κλασσικό τρόπο σκέψης στις κοινωνικές επιστήμες. Η εφαρμογή των Θεωριών του αποδείχθηκε πολύσημη, οπλίζοντας με εκπληκτικά αναλυτικά εργαλεία ένα ευρύτατο φάσμα επιστημονικών κλάδων, από τις πολιτικές επιστήμες, το δίκαιο, τη φιλοσοφία και τα οικονομικά (διακρατικές εμπορικές συγκρούσεις) μέχρι τη βιολογία και την τεχνητή νοημοσύνη.

Με εντεινόμενες τις παγκόσμιες προκλήσεις που προέρχονται από τη διεθνοποίηση των αγορών και την επικείμενη πολυεθνική αλληλεξάρτηση, τα μοντέλα του Nash διακρίνονται σε ορθολογικές λύσεις και προβλέψεις.  Προβλήματα μόλυνσης του περιβάλλοντος, διακρατικές εμπορικές συγκρούσεις μπορούν να αντιμετωπιστούν στο πλαίσιο των εργαλείων που προσφέρει η θεωρίας των παιγνίων.

Όμως σε ένα παίγνιο το αποτέλεσμα δεν εξαρτάται από τη δική σου επιλογή – πράξη, αλλά και από το σύνολο των επιλογών των υπολοίπων. Όταν δουν οι υπόλοιποι τι κάνω εγώ θα βελτιστοποιήσουν και αυτοί τη δική τους απόφαση  με βάση τα νέα δεδομένα. Αυτή η κατάσταση , όπου κανέναν δεν συμφέρει να αλλάξει μονομερώς την επιλογή του λέγεται ισορροπία Nash.

Με ποιον τρόπο όμως είναι δυνατόν να προβλέψει κανείς την ισορροπία Nash, π.χ. τι θα γίνει στην αγορά ή ποιος θα κερδίσει σε μία παρτίδα  σκάκι; Πέρασαν δεκαετίες χωρίς κανείς να λύσει το γρίφο αυτό.

Η θεωρία στη γενικότητά της ξεκίνησε από την αρχαία τραγωδία και τη λύση την έδωσε και πάλι ένας Έλληνας, ο Κωνσταντίνος Δασκαλάκης.

(Ακολούθησε ταινία μικρού μήκους με συνεντεύξεις)

Θα επιχειρήσω μια ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση κάποιων δηλώσεων του περιεχομένου των συνεντεύξεων, που πήρα από σημαντικούς άλλους της ζωής του Κωνσταντίνου. Κατ΄αρχάς θα ήθελα να επισημάνω και δεν είναι, πιστεύω, τυχαίο,  ότι και οι δύο καθηγητές, που μίλησαν, δίδασκαν τον Κωνσταντίνο στο Γυμνάσιο. Όταν διένυε την τρυφερή ηλικία από τη μετάβαση των παιδικών χρόνων στην εφηβεία, όταν η ευγενής άμιλλα δεν είχε μετατραπεί στον αγώνα δρόμου που προσδιορίζει τον  ανταγωνισμό στο Λύκειο.

Ας μείνουμε στη λέξη «χαρισματικός, ταλαντούχος» και στη λέξη «γονείς»  που η καθηγήτριά του κ. Μουστακλή χρησιμοποίησε.

Σε ένα βιβλίο εξελικτικής γενετικής υπάρχει μια εντυπωσιακή γελοιογραφία:  ένας πιτσιρικάς που επιστρέφει από το σχολείο δείχνει τον έλεγχο στον πατέρα του. Εκείνος μόλις τον βλέπει γίνεται κάθιδρος και μισοσηκώνεται κατηφής από την πολυθρόνα του. Ο μικρός μαθητής βλέπει την κατάσταση και με έξυπνη αφέλεια ρωτά τον εκνευρισμένο πατέρα του: Κατά τη γνώμη σου, μπαμπά, φταίει η κληρονομικότητα ή το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσα;

Εδώ ο μικρός μαθητής  μεταθέτει την ευθύνη και  απαλείφει εντέχνως ό, τι εξαρτάται  από τον ίδιο.

Τα καλά γονίδια που  ευθύνονται για την ευφυΐα ενός ανθρώπου, ακόμη κι αν συμβαδίσουν με το κατάλληλο περιβάλλον  μπορεί να μην τον οδηγήσουν απαραίτητα στην επιτυχία.

Τη διαφορά την κάνει ο χαρισματικός. Πρόκειται για αυτόν  που θα δημιουργήσει τις δεξιότητες από τις αλληλεπιδράσεις του DNA και του περιβάλλοντος. Ο χαρισματικός μεταξύ των άλλων  είναι αυτός που κατά τις μελέτες ειδικών έχει προσήλωση στο καθήκον,  αυτοσυνειδησία , ενσυναίσθηση, επικεντρώνεται σε στόχους, οδεύει ταχύτερα  προς τους στόχους και προς την εξατομίκευση. Από τις διηγήσεις της μητέρας του Κωνσταντίνου είδα την προσήλωση στο καθήκον από τη  μικρή του ηλικία.  Η μητέρα του, καθηγήτρια, τον πήρε τηλέφωνο, καθώς επέστρεφε από μία μαθητική εκδρομή. Κι εκείνος με αγωνία τη ρώτησε:

-Σε πόση ώρα θα είσαι εδώ;

-Σε δύο ώρες περίπου, του απάντησε

-Κλείσε!  δεν προλαβαίνω!

Τι δεν προλαβαίνεις, παιδί μου;

Κλείσε θέλω να τακτοποιήσω το σπίτι να το βρεις όπως το άφησες, καθαρό!

Και σήμερα πριν από 10 μέρες του ανακοίνωσαν ότι την Κυριακή 15 Μαΐου θα  του απένειμαν τον τίτλο του καλύτερου καθηγητή της χρονιάς σε μία τελετή, ίσως πιο προβεβλημένη  από τη δική μας, στην Αμερική. Εκείνος όμως έκανε το καθήκον του. Τίμησε τη συμφωνία που έχουμε κάνει από την προηγούμενη χρονιά και κράτησε την ουσία, όχι τους τύπους και είναι εδώ, με ενσυναίσθηση και συνείδηση.

Το ήθος είναι  έθος, έξις. Το λέει ρητώς ο Αριστοτέλης στα ηθικά Νικομάχεια « Διττής της αρετής ούσης, της μεν διανοητικής της δε ηθικής, η μεν διανοητική το πλείον εκ διδασκαλίας έχει την γένεσιν και την αύξησιν, διόπερ εμπειρίας δείται και χρόνου, η δε ηθική εξ έθους περιγίγνεται, όθεν και τούνομα έσχηκε μικρόν ου παρεκκλίνον από τους έθους.

Το έθος και το ήθος το εμφύσησαν οι γονείς:

Δύο γονείς μορφωμένοι, ό ένας με θετικές σπουδές, μαθηματικός, λιτός, λιγομίλητος, ήρεμη δύναμη, σημείο αναφοράς. Και μία μητέρα με θεωρητικές σπουδές, φιλόλογος, με καλλιτεχνική παιδεία, χείμαρρος κοινωνικότητας. Ο Κωνσταντίνος προήλθε από ένα σύγ-κραμα (ανόμοιων στοιχείων)  δωρικού και ιωνικού ρυθμού, από την πρόσμειξη της θεωρίας και της πράξης, από τον Κρητικό ορίζοντα, εκεί που αγκαλιάζεται το τυρκουάζ της θάλασσας με το  χρυσαφένιο του ήλιου.

Θα προχωρήσουμε στην κοινωνικότητα που έδειχνε από την παιδική του ηλικία ο Κωνσταντίνος Δασκαλάκης και στην εσωστρέφεια  που εμφάνιζε κατά την περίοδο της εφηβείας, μέσα από τη ματιά των δύο συμμαθητών του  κ. Βιανέλλη και της κ. Βλαχάκη αντίστοιχα.

Μήπως είναι αντικρουόμενα αυτά τα χαρακτηριστικά;

Σύμφωνα  με την αναλυτική ψυχολογία του Jung γίνεται διάκριση μεταξύ του ενδοστρεφούς τύπου και της ενδοστρεφούς συμπεριφοράς. Κατά την ενδοστρεφή συμπεριφορά το παιδί στρέφει την προσοχή προς τον εσωτερικό του κόσμο, προσπαθεί να τακτοποιήσει και να οργανώσει το μέσα του.  Αυτό συμβαίνει συνήθως στην περίοδο της εφηβείας που το παιδί αρχίζει να κατανοεί τον εσωτερικό κατευθυντήριο παράγοντα, τον αρχέτυπο εαυτό. Το αρχέτυπο «εαυτός» έχει την δυνατότητα να επηρεάζει την  προσωπικότητα, καθιστώντας την ικανή να ωριμάζει, να οξύνει την αντίληψή της, να προσανατολίζεται στη ζωή.

Όταν πήγε σε ένα ταξίδι με τους γονείς του στην Αμερική στα Δεκαεπτά  του επέμενε διακαώς να πάει να φωτογραφηθεί μπροστά σε ένα πίνακα στο πολυτεχνείο ΜΙΤ.  Ο προσανατολισμός του στη ζωή έγινε στόχος  και αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Τώρα είναι καθηγητής εκεί.

Το πιο σημαντικό όμως το είπε ο καθηγητής του, κ. Σκούβαρης. Ο μαθητής Κωνσταντίνος Δασκαλάκης συνελάμβανε την ολότητα και μπορούσε να διακρίνει τα επί μέρους. Ο παιδαγωγός και ψυχολόγος Dilthey λέει ότι η αρχή της συνολικότητας χαρακτηρίζει τον καλό Δάσκαλο, γιατί σύμφωνα  με τη μορφολογική ψυχολογία Gestalt  η λειτουργική αρχή του εγκεφάλου είναι ολιστική, παράλληλη και αναλογική, με τάσεις αυτό-οργάνωσης και το όλον είναι   περισσότερο από το άθροισμα των μερών του. Η Μουσική σύνθεση π.χ. είναι ένα ολοκληρωμένο δημιούργημα, κάτι παραπάνω από τις μουσικές νότες. Είναι η τεχνική, είναι το συναίσθημα, είναι η διαλεκτική σχέση των μερών.

Έτσι και ο Κωνσταντίνος Δασκαλάκης, το συνελάμβανε αυτό αμέσως, καθώς και ο ίδιος  στην ολότητά του είναι κάτι πολύ παραπάνω από τις επιμέρους δεξιότητές του, είναι πολυεπίπεδος και πολυτάλαντος,  έχει την ικανότητα να συνενώνει όλες τις τάσεις της προσωπικότητάς σε μία  αρμονία με στόχο την πληρότητα. 

Από μικρός έπαιζε θέατρο, ποδόσφαιρο. Κατά τον συμμαθητή του Ν. Βιανέλλη αποτελούσε πρότυπο: όλοι ήθελαν να παίζουν μπάλα σαν τον Δασκαλάκη να κουρεύονται σαν τον  Δασκαλάκη. Μίμηση Προτύπου Κατά τον Α. Bandura,  που λειτουργεί κυρίως σε συνομηλίκους.

( Ακολούθησε εισήγηση του Κωνσταντίνου Δασκαλάκη και κατόπιν συνομιλία μας μπροστά στο ακροατήριο με ερωτήσεις που  αφορούσαν στις επιλογές του, στις απόψεις του για τη ζωή, ακόμη και για πολιτικά και οικονομικά θέματα)

Στην ιστοσελίδα του δεσπόζει το ποίημα του Καβάφη Σατραπεία.

Εμβαθής σημειολογία οι λέξεις: σατραπεία,  Αγορά,  θέατρο, Στέφανοι,

αλλά και μικροπρέπειες και αδιαφορίες.

Κωνσταντίνος Καβάφης «Η Σατραπεία»

Τι συμφορά, ενώ είσαι καμωμένος

για τα ωραία και μεγάλα έργα

η άδικη αυτή σου η τύχη πάντα

ενθάρρυνσι κ’ επιτυχία να σε αρνείται·

να σ’ εμποδίζουν ευτελείς συνήθειες,

και μικροπρέπειες, κι αδιαφορίες.

Και τι φρικτή η μέρα που ενδίδεις,

(η μέρα που αφέθηκες κ’ ενδίδεις),

και φεύγεις οδοιπόρος για τα Σούσα,

και πηαίνεις στον μονάρχην Aρταξέρξη

που ευνοϊκά σε βάζει στην αυλή του,

και σε προσφέρει σατραπείες και τέτοια.

Και συ τα δέχεσαι με απελπισία

αυτά τα πράγματα που δεν τα θέλεις.

Άλλα ζητεί η ψυχή σου, γι’ άλλα κλαίει·

τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών,

τα δύσκολα και τ’ ανεκτίμητα Εύγε·

την Aγορά, το Θέατρο, και τους Στεφάνους.

Aυτά πού θα σ’ τα δώσει ο Aρταξέρξης,

αυτά πού θα τα βρεις στη σατραπεία·

και τι ζωή χωρίς αυτά θα κάμεις.

θα ήθελα να τελειώσω με τους εύστοχους χαρακτηρισμούς του πρώην δημάρχου της Ιεράπετρας κ. Χριστοφακάκη:

«καλοσυνάτος,

απλός, καταδεκτικός, ευχάριστος στη συντροφιά,

ανέγγιχτος από την εξαιρετική επιτυχία και την παγκόσμια προβολή.

Ωραίος σαν αρχαίος θεός,

ώριμος σαν εκατοχρονίτης γέροντας,

σύγχρονος όσο η ηλικία του επιβάλλει,

καλός σαν την καλή ημέρα,

κάτοχος πραγματικής παιδείας»

ΑΙΜΙΛΙΑ ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗ