Ηράκλειτος Άπαντα

Ηράκλειτος Άπαντα (μετ. Τάσος Φάλκος-Αρβανιτάκης) Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Ζήτρος 1999, σελ. 339

  Η φιλοσοφία ήταν η πρώτη μου αγάπη την οποία παράτησα για την λογοτεχνία. Τώρα στη λογοτεχνία κάνω αρκετές απιστίες με το σινεμά. Αλλά ας μην επεκταθώ, έχω ξαναγράψει σχετικά.

  Ο κύριος Βαγγέλης στη «Λέσχη ανάγνωσης Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι» θα μας μιλήσει για τον Ηράκλειτο στην επόμενη συνάντηση. Μας είπε να διαβάσουμε μόνο τα αποσπάσματα που βρίσκονται στα «Άπαντα», όπου εκτός από τον πρόλογο του μεταφραστή υπάρχει και το κείμενο για τον Ηράκλειτο του W.K.C. Guthrie. Εγώ προτίμησα να διαβάσω όλο το βιβλίο.

  Πριν ξεκινήσω πρέπει να πω ότι στα νιάτα μου ήμουν εικονολάτρης ενώ τώρα είμαι εικονοκλάστης. Και την φιλοσοφία έχω πάψει να την εκτιμώ ιδιαίτερα. Δεν μου έχει προσφέρει τίποτα στην κοσμοαντίληψή μου (Weltanschauung το λένε οι γερμανοί). Η επιστήμη έχει ανατρέψει σχεδόν όλες τις αντιλήψεις τους, εκτός βέβαια αυτά που είναι εκτός του δικού της πεδίου όπως είναι η ηθική. Κανείς δεν θα συμφωνήσει σήμερα με την αντίληψη του Ηράκλειτου ότι η αρχή του κόσμου είναι η φωτιά, ούτε με τον Θαλή που υποστήριζε ότι η αρχή του κόσμου είναι το νερό, για να αναφέρουμε μόνο αυτούς τους δυο. Φυσικά θαυμάζουμε την δύναμη και την τόλμη της σκέψης τους να απορρίψουν τις θεολογικές ερμηνείες που κυριαρχούσαν στην εποχή τους.

  Θα γράψω ό,τι θεωρώ σημαντικό από αυτά που συγκράτησε η μνήμη μου για την Ηράκλειτο και μετά θα προχωρήσω σε σχολιασμό αποσπασμάτων.

  Γεννήθηκε στην Έφεσο, που εκείνη την εποχή ήταν υπό την κυριαρχία των Περσών. Λέγεται μάλιστα ότι είχε φιλικές σχέσεις με τον Δαρείο. Καταγόταν από βασιλική οικογένεια. Ήταν σκοτεινός, περισσότερο προφήτης-ποιητής παρά συστηματικός όπως ο Αριστοτέλης. Ούτε ο Σωκράτης καταλάβαινε όλα όσα έγραφε, υπέθετε όμως, όπως κάνουν και όσοι δεν καταλαβαίνουν κάτι, ότι ήταν σημαντικά και αυτά που δεν καταλάβαινε. Η βασική του ρήση που είναι σε όλους γνωστή είναι ότι «τα πάντα ρει», όλα βρίσκονται σε συνεχή αλλαγή. Η ρήση του το «δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές στο ίδιο ποτάμι» είναι ένα εφέ υπερβολής για να υπογραμμίσει την συνεχή αλλαγή, που φαίνεται πιο καθαρά στη ροή των νερών ενός ποταμού. Περιφρονούσε το πλήθος, πράγμα που δεν πρέπει να μας εκπλήσσει με βάση την βασιλική του καταγωγή. Είμαι περίεργος τι αντίληψη είχε για αυτόν ο Μαρξ, αλλά δεν θα το ψάξω.

  Και προχωρώ σε αποσπάσματα από το βιβλίο.

  «Αν διάλεξα να κάνω έναν πρόλογο και όχι μια εισαγωγή, είναι γιατί σε μια εισαγωγή μιλάμε όσο μπορούμε αντικειμενικά για το θέμα με όρους καθαρά επιστημονικούς. Αντίθετα σε έναν πρόλογο επιτρέπεται να μιλήσουμε για την προσωπική μας σχέση με το θέμα, με κάποιο μέτρο βέβαια» (σελ. 4).

  Δεν ήξερα τη διαφορά, ίσως ούτε κι εσείς.

  «Ονομάζοντας τον πόλεμο πατέρα και βασιλιά πάντων ο Ηράκλειτος σκόπιμα θυμίζει τους τίτλους του Ομήρου για τον Δία. Έτσι, υποστηρίζει ότι ο πόλεμος και όχι ο Δίας, είναι ο υπέρτατος θεός» (σελ. 234).

  Σύμπτωση: Πάνω σ’ αυτήν ιδέα γράφτηκε το σενάριο για την ταινία «Wonder woman» που είδαμε πρόσφατα.

  Ο λόγος για τον κυκεώνα:

  «Γινόταν με ένα κύπελλο κρασί, μέσα στο οποίο ανακάτευαν κριθάρι και τριμμένο τυρί» (σελ. 237). Όχι κριθάρι, αλλά κριθαράλευρο. Δοκίμασα τη συνταγή. Έγραψα σχετικά στην παρουσίαση της «Ιλιάδας».

  Και πιο κάτω:

  «Ακόμα και ο κυκεώνας, έλεγε, διαλύεται, όταν δεν κινείται» (ίδια σελίδα). Αυτό μου θύμισε την έννοια της εντροπίας και τον θερμικό θάνατο του σύμπαντος. Το σύμπαν διατηρείται στη ζωή από την αρνητική εντροπία, χοντρικά την κίνηση.

  Όμως ακόμη πιο πολύ το παρακάτω απόσπασμα:

  «.. “Και ονομάζει το πυρ ένδεια και κορεσμό (απόσπ. 65). Ένδεια είναι, κατ’ αυτόν, η δημιουργία του κόσμου, ενώ η εκπύρωση είναι κορεσμός: γιατί η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει τα πάντα και θα τα κυριέψει”. Η πρόταση “η φωτιά είναι ένδεια και κορεσμός” έχει χροιά γνησιότητας, επειδή ο Ηράκλειτος πίστευε ότι η φωτιά αγκάλιαζε όλα τα αντίθετα…» (σελ. 267).

  Και κάποια αποσπάσματα του Ηράκλειτου που ξεχώρισα:

  27. «Τους ανθρώπους τους περιμένουν μετά τον θάνατό τους όσα ούτε ελπίζουν ούτε φαντάζονται».

  Προσυπογράφω απόλυτα αυτή του την αντίληψη.

  42. «Τον Όμηρο αξίζει να τον διώξουν απ’ τους αγώνες και να τον ραπίσουν, καθώς και τον Αρχίλοχο».

  Διαφωνώ απόλυτα με αυτή του την αντίληψη.

  43. «Περισσότερο κι απ’ την πυρκαγιά πρέπει κανείς να κατασβήνει την έπαρση».

  Δεν ξέρω τον τρόπο.

  53. «Ο πόλεμος είναι πατέρας των πάντων και των πάντων βασιλιάς. Κι άλλους τους αναδείχνει θεούς κι άλλους ανθρώπους, άλλους τους κάνει δούλους κι άλλους ελεύθερους».

  Τα ίδια λέει και ο Θουκυδίδης.

  60. «Ο δρόμος προς τα πάνω και προς τα κάτω είναι ένας και ο αυτός». Είναι μια ακόμη έκφραση της ενότητας των αντιθέτων, την οποία εξέφρασε μουσικά ο πρόωρα χαμένος Γιάννης Χρήστου με το έργο του «Εναντιοδρομία».

  Αυτά για τον Ηράκλειτο.

  Και ένας ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος:

Αλλά αυτοί που έζησαν στα τρυφερά τους χρόνια (σελ 16).