Γιάννης Πυργιωτάκης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο αλλοδαπός της Αθήνας

Γιάννης Πυργιωτάκης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο αλλοδαπός της Αθήνας, Ιεράπετρα 21^ος αιών, Δεκέμβρης 2017, σελ. 236

 

  Η παρακάτω βιβλιοκριτική δημοσιεύτηκε και στην εφημερίδα «Ιεράπετρα, 21^ος αιών» στο φύλλο της Πέμπτης 8 Οκτωβρίου.

 

  Είπαμε με τον Γιάννη να ανταλλάξουμε τα βιβλία μας που εκδόθηκαν στον εκδοτικό οίκο της εφημερίδας «Ιεράπετρα 21^ος αιών», έτσι πήγα και ζήτησα το βιβλίο του από τον Μανόλη τον Κουφάκη. Όμως δεν το διάβασα αμέσως, σκέφτηκα ότι η ανάγνωσή του θα έπιανε περισσότερο τόπο όταν θα ξαναδιάβαζα Παπαδιαμάντη. Πριν τρεις μήνες δόθηκε η ευκαιρία, καθώς στη Λέσχη Ανάγνωσης του Victoria Square Project θα παρουσιάζαμε τη «Φόνισσα».

  Μαζί με τη «Φόνισσα» διάβασα και αρκετά άλλα έργα του Παπαδιαμάντη, όλα όσα θεωρούνται κορυφαία του, έργα στα οποία είδα να γίνεται αναφορά και έργα τα οποία μεταφέρθηκαν στον κινηματογράφο. Μάλιστα ενθουσιάστηκα τόσο από τον μεγάλο διηγηματογράφο μας ώστε αποφάσισα να διαβάσω όλα τα διηγήματά του. Με αφορμή το βιβλίο του Πυργιωτάκη διάβασα και τα «Δαιμόνια στο ρέμα» που δεν το είχα διαβάσει, καθώς γίνεται συχνή αναφορά σ’ αυτό.

  Ο Γιάννης Πυργιωτάκης, ομότιμος καθηγητής, στο βιβλίο του μας δίνει τη βιογραφία του Παπαδιαμάντη και σκιαγραφεί το ψυχολογικό του πορτραίτο.

 «Βιογραφισμός» λέγεται η προσέγγιση ενός έργου με βάση τη βιογραφία του συγγραφέα. Υπάρχουν ενστάσεις γι’ αυτή την προσέγγιση, αλλά οι περισσότεροι, μεταξύ των οποίων και εγώ, τη θεωρούν καθόλα έγκυρη. Στην περίπτωση του Παπαδιαμάντη όμως προκύπτει το αντίθετο πρόβλημα. Μπορείς άραγε να συμπληρώσεις τη βιογραφία του με στοιχεία τα οποία είναι σημαντικά για τη σκιαγράφηση του ψυχολογικού του πορτραίτου με βάση το έργο του;

  Η απάντηση του Πυργιωτάκη, αλλά και η δική μου, είναι πως ναι. Είναι γνωστό ότι οι συγγραφείς λίγο πολύ αυτοβιογραφούνται με τα έργα τους, εμπνέονται από πραγματικά περιστατικά και πολλά επεισόδια μιας φανταστικής πλοκής είναι εμπνευσμένα από αληθινά γεγονότα. Αυτό το επιβεβαίωσα για άλλη μια φορά διαβάζοντας πρόσφατα το βιβλίο της γυναίκας του Ντοστογιέφσκι Άννας Γρηγόριεβνα «Ο Ντοστογιέσκι και εγώ» στο οποίο αναφέρει επεισόδια και πραγματικά περιστατικά που έβαλε στα μυθιστορήματά του. Για παράδειγμα, η αγωνία στη γέννα του πρώτου τους παιδιού μπαίνει αυτούσια στους «Δαιμονισμένους».

  Ο Πυργιωτάκης στη μελέτη του εφαρμόζει τον ερμηνευτικό κύκλο του Χανς Γκέοργκ Γκάνταμερ ο οποίος είναι η μετάβαση από το γενικό στο ειδικό και πάλι στο γενικό με βάση τα στοιχεία που έχουν συλλεχθεί από το ειδικό. Έτσι μας δίνει αρχικά βασικά βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα με ένα κατ’ αρχήν πορτραίτο του και στη συνέχεια μελετάει βιογραφικές λεπτομέρειες τις οποίες στηρίζει πολύ συχνά με αποσπάσματα από το έργο του. Οι οικογενειακές καταβολές και το περιβάλλον του έπαιξαν σημαντικό ρόλο κατά την παιδική του ηλικία και σημάδεψαν το χαρακτήρα του και τη μετέπειτα στάση ζωής του.

  Ο Πυργιωτάκης, με βάση τη μελέτη του, συμπληρώνει μελετητές, αλλά αμφισβητεί κιόλας. Πραγματεύεται διεξοδικά την ερμηνεία που δίνει για το έργο του Παπαδιαμάντη ο  Michel Saunier για να την ανατρέψει, ενώ έχει αρκετές αντιρρήσεις για ερμηνείες που προτείνει ο Παναγιώτης Μουλάς. Δεν είναι η έλλειψη μητρικής στοργής που επέδρασε στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του Παπαδιαμάντη όπως υποστηρίζει ο Μουλάς αλλά αντίθετα η υπερπροστασία υποστηρίζει ο Πυργιωτάκης, και το τεκμηριώνει δεόντως.  

  Όμως να παραθέσουμε κάποια αποσπάσματα και να τα σχολιάσουμε, όπως το συνηθίζουμε.

  «Εβαπτίσθη ο υιός του Αδαμαντίου ιερέως και της Γκουλιώς (Ιουλίας) και ωνομάσθη Αλέξανδρος. Ήταν η δεύτερη μέρα του Πάσχα, και το λάδι της κολυμπήθρας σχημάτισε, πέφτοντας, το σχέδιο του σταυρού. Αυτό το παιδί θα γίνει μεγάλος άνθρωπος, προφήτευσε ο παπα-Νικόλας, εξετάζοντας με εμβρίθεια το σημείο» (σελ. 23).

  Το ίδιο περίπου είχε συμβεί και στη δική μου βάπτιση. Ο παπάς, ενώ είχε τελειώσει πριν από λίγη ώρα η βάπτιση, πλησιάζει τον πατέρα μου, τον αρπάζει από το χέρι και τον οδηγεί στην κολυμπήθρα, του δείχνει το σημείο του σταυρού που δεν είχε διαλυθεί και του είπε ότι αυτό είναι καλοσημαδιά για μένα.

  Αυτή την ιστορία δεν μου την είπε ποτέ. Την αφηγήθηκε στο φίλο μου το Χρίστο τον Χαραλαμπάκη χωρίς να είμαι εγώ παρών, και αυτός την αφηγήθηκε σε ένα τραπέζι που μας έκανε ο Θόδωρος Γραμματάς, ο εποπτεύων του διδακτορικού μου, μετά το θάνατο του πατέρα μου. Νόμιζε ότι την ήξερα, όμως εγώ την άκουγα για πρώτη φορά.

  Καλά να συμβεί αυτό στον άγιο των ελληνικών γραμμάτων, αλλά και σε μένα;

  Άδηλοι αι βουλαί του Υψίστου.

  Πάντως μπορεί αυτό να μας επηρέασε και τους δυο. «Κατ’ ιδίαν δε ησχολούμην εις τας ξένας γλώσσας» (σελ. 23) γράφει ο Παπαδιαμάντης σε σύντομο βιογραφικό του. Το ίδιο και εγώ.

  «Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, από το 1905 οι υποχρεώσεις πολλαπλασιάζονται, αφού τώρα έχει να βοηθήσει και την οικογένεια του εκλιπόντος αδελφού του» (σελ. 27).

  Ακριβώς το ίδιο συνέβη και στον Ντοστογιέφσκι, ένα συγγραφέα που πάλευε κι αυτός σε όλη του τη ζωή με οικονομικά προβλήματα και χρέη.

   (Για τη «Φόνισσα»): «Όταν οι μυκτήρες (ρουθούνια) και τα ώτα έχουν καλυφθεί από τα κύματα, ο άνθρωπος δεν μπορεί να μιλήσει. Κι όμως ο Παπαδιαμάντης εμφανίζει την Φραγκογιαννού να μιλάει» (σελ. 60).

  Τι είπε ο Φραγκογιαννού;

  «-Ω, το προικιό μου…. Αυταί υπήρξαν αι τελευταίαι λέξεις της».

  Πολύ παρατηρητικός ο Πυργιωτάκης, εγώ ούτε στην τρίτη ανάγνωση το είχα αντιληφθεί. Όμως εντόπισα και εγώ κάμποσα πραγματολογικά λάθη στους συγγραφείς των οποίων το έργο πραγματεύθηκα στο διδακτορικό μου, με πιο χαρακτηριστικό αυτό που διάβασα στα «Βαμμένα κόκκινα μαλλιά» του Κώστα Μουρσελά, ότι «πέθαναν από το διοξείδιο του άνθρακα».

  Δεν πεθαίνει κανείς από διοξείδιο του άνθρακα, από μονοξείδιο πεθαίνει. Τα μαγκάλια και τα τζάκια ενοχοποιούνται για αρκετούς τέτοιους θανάτους.  

    «Συνοψίζοντας όλη αυτή την ασυνέχεια και την ασυνέπεια μεταξύ μέρους και όλου, μπορεί να διαπιστώσει κανείς ότι δεν είναι ο μύθος που πλάθεται μέσα από την ανάγνωση των κειμένων, αλλά είναι ο μύθος που, αφού φτιάχτηκε πρώτα, προσδιορίζει κατόπιν την ανάγνωση των κειμένων έτσι που να τον επιβεβαιώνουν. Όμως μέσα από όλη αυτή την προσπάθεια αναβιώνει ένας και μόνο ελληνικός μύθος, ο μύθος του Προκρούστη» (σελ. 93).

  Αυτή τη μεταφορά του Προκρούστη έχω χρησιμοποιήσει κι εγώ μιλώντας για τον στρουκτουραλισμό, ο οποίος τεντώνει ή κόβει, ανάλογα, το λογοτεχνικό έργο ώστε να το προσαρμόσει στο σημειωτικό του τετράγωνο.

  «…θα δηλώσει ορθά κοφτά [στη μητέρα του]: Θα γίνω συγγραφέας» (σελ. 137).

  Όταν δήλωσα κι εγώ το ίδιο πράγμα στη μητέρα μου, μου είπε με ένα άκρως επιτιμητικό ύφος: -Εσύ παιδί μου έχεις φιλοδοξίες.

  Πέθανε δυο χρόνια πριν εκδοθεί το πρώτο μου βιβλίο.

  «Ο καθωσπρεπισμός και η υπερπροστασία δεν αφήνουν το παιδί να χαρεί την παιδικότητά του και δεν του επιτρέπουν να ζήσει, όσο θα ήθελε, ανάμεσα στ’ άλλα παιδιά, όπως τ’ άλλα παιδιά» (σελ. 151).

  Μιλάει ο παιδαγωγός Πυργιωτάκης. Γονείς, να το έχετε υπόψη σας.

  Νομίζω αξίζει να κολλήσω εδώ μια ανάρτησή μου στο blog μου με την ετικέτα «Διάφορα μικρά».

  «Μου το είπε ο φίλος μου ο Μαυρουδής.

Στην κηδεία του Παπαδιαμάντη μια γριά σχολιάζει πικρόχολα: -Κοίτα να δεις πόσος κόσμος τρέχει στην κηδεία αυτού του μεθύστακα. Ενώ στην εγγονούλα μου, τριών χρονών, που τη θάψαμε προχθές…

  Με αυτό το ανέκδοτο συνόδευσαν, γιαγιά και εγγονή, τον Παπαδιαμάντη στην αθανασία».

  Εξαιρετικό το βιβλίο του Γιάννη Πυργιωτάκη, δεν φωτίζει απλώς την προσωπικότητα του Παπαδιαμάντη αλλά δίνει και μαθήματα παιδαγωγικής.