Όλιβερ Σακς, Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο

Όλιβερ Σακς, Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο (μετ. Κώστας Ποτάγας), Καστανιώτης 1990, σελ. 288

 

  Έχω διαβάσει πάρα πολλά βιβλία ψυχολογίας, αλλά βιβλίο νευροψυχολογίας δεν είχα διαβάσει ποτέ.

  Το ήξερα, αλλά τώρα διάβασα αποκλειστικά πάνω σ’ αυτό το θέμα. Δεν οφείλονται όλα τα ψυχολογικά προβλήματα σε απωθημένο υλικό της πρώιμης παιδικής ηλικίας, για να αναφέρω μόνο τον Φρόιντ, αλλά και σε εγκεφαλικές βλάβες. Ξέρω μια περίπτωση πολύ κοντινή μου. Ο «λαουτιέρης» μου ο Αντώνης, από ένα υψηλό πυρετό που πέρασε στα πέντε του χρόνια νομίζω, έμεινε με μια ελαφρά καθυστέρηση και πρόβλημα στην ομιλία.

  Το βιβλίο μου το δάνεισε ο φίλος μου ο Κορακιανίτης και τον ευχαριστώ.

  Αποτελείται από διάφορες κλινικές περιπτώσεις τις οποίες σχολιάζει ο Σακς, προσθέτοντας σε κάθε μια ένα επίμετρο με πρόσθετο υλικό που έπεσε στην αντίληψή του αφού τις είχε καταγράψει. Θα παραθέσω κάποια αποσπάσματα σχολιάζοντάς τα αντίστοιχα.

  Θα ξεκινήσω παραθέτοντας την πρώτη παράγραφο της εισαγωγής, που είναι περίπου ένας ορισμός της νευροψυχολογίας:

  «Οι βασικοί όροι της νευρολογίας είναι η λέξη «έλλειμμα» ή αλλιώς «έκπτωση» (και «εκπτωτικά συμπτώματα») και σημαίνουν μια διαταραχή ή μια ανεπάρκεια της νευρολογικής λειτουργίας: απώλεια της γλώσσας, απώλεια της μνήμης, απώλεια της όρασης, απώλεια της δεξιοτεχνίας, απώλεια της ταυτότητας και μυριάδες άλλων «εκπτωτικών καταστάσεων» και απωλειών εξειδικευμένων λειτουργιών (ή ιδιοτήτων). Για όλες αυτές τις δυσλειτουργίες (ένας άλλος ευνοούμενος όρος της νευρολογίας) διαθέτουμε στερητικές λέξεις κάθε είδους —αφωνία, αφημία, αφασία, αλεξία, απραξία, αγνωσία, αμνησία, αταξία— μια λέξη για κάθε εξειδικευμένη νευρική ή ψυχική λειτουργία από την οποία, εξαιτίας της ασθένειας, του τραυματισμού ή μιας ελλειμματικής ανάπτυξης, μπορεί
να βρεθούμε στερημένοι» (σελ. 19).

  «Το κλασικό σύνδρομο Korsakov —μία βαθιά και μόνιμη αλλά «καθαρή» καταστροφή της μνήμης, που προκαλείται από την τοξική επίδραση του οινοπνεύματος στα μαστοειδή σωμάτια» (σελ. 59).

  Βαριέμαι να ψάξω το όνομά του, μου φτάνει ο Ρίμσκι.

  Η έκτη ιστορία έχει τίτλο «Φαντάσματα».

  «Ένα «φάντασμα», με την έννοια που έχει η λέξη στη νευρολογία, σημαίνει την εικόνα ή την ανάμνηση ενός κομματιού του σώματος, συνήθως ενός άκρου, που επιμένει για μήνες ή για χρόνια μετά την απώλεια του. Γνωστά από την αρχαιότητα, τα «φαντάσματα» περιγράφηκαν και ερευνήθηκαν σε βάθος από το μεγάλο Αμερικανό νευρολόγο Silas Weir
Mitchell κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφύλιου Πολέμου και μετέπειτα» (σελ. 89).

  Ένα παράδειγμα:

  «Ένας ναύτης έκοψε σε ένα ατύχημα το δεξιό του δείκτη. Σαράντα χρόνια μετά βασανιζόταν ακόμη από ένα παρείσακτο φάντασμα του δαχτύλου του άκαμπτα τεντωμένου, έτσι όπως ήταν όταν κόπηκε. Κάθε φορά που έφερνε το χέρι του προς το πρόσωπο του —για να φάει ή να ξύσει τη μύτη του, για παράδειγμα— φοβόταν ότι το δάχτυλο-φάντασμα θα του έβγαζε το μάτι» (σελ. 90).

  Ο Σακς το χαρακτηρίζει αυτό περίπου σαν ψευδαίσθηση, σαν νευρολογική διαταραχή. Εγώ διάβασα, τότε που μελετούσα την παραψυχολογία, ότι υπάρχει ένα ενεργειακό πεδίο στο τμήμα του μέλους που έχει κοπεί (ένα χέρι, ένα πόδι) που ανιχνεύεται με την κιρλιανή φωτογραφία. Αυτό εξηγεί γιατί κάποιος νιώθει να πονάει το γόνατο του κομμένου του ποδιού, και άλλα παρόμοια.

  Ποια είναι η φύση αυτού του ενεργειακού πεδίου;

  Στο σημείο που βρίσκεται σήμερα η επιστήμη δεν μπορεί να το ερευνήσει.

  «Το «σύνδρομο Tourette», όπως ονομάστηκε αμέσως, χαρακτηρίζεται από ένα περίσσευμα νευρικής ενέργειας και μία υπερβολική παραγωγή ιδιότροπων κινήσεων και ιδεών: τικ, τινάγματα, μανιερισμοί, γκριμάτσες, ήχοι, βλαστήμιες, ακούσιες μιμήσεις και παρορμήσεις κάθε είδους, με ένα παράξενο εξωτικό χιούμορ και μία τάση για αστεία και παιχνίδια που ξενίζουν» (σελ. 119).

 Μάθαμε τι είναι το σύνδρομο Κόρσακοφ, να μάθουμε τι είναι και το σύνδρομο Τουρέτ.

  «Η νόσος του Μικρού Θεού, του Έρωτα. Ξέρετε, η σύφιλη. Ήμουν σε ένα μπουρδέλο, στη Θεσσαλονίκη, πριν από εβδομήντα χρόνια σχεδόν. Άρπαξα σύφιλη —ένα σωρό κορίτσια την είχαν— τη λέγαμε νόσο του Έρωτα. Ο άντρας μου με έσωσε, με πήρε από κει, με
βοήθησε να γιατρευτώ. Όλα αυτά ήταν, φυσικά, χρόνια πριν από την πενικιλίνη. Είναι δυνατό να με ξανάπιασε ύστερα απ' όλα αυτά τα χρόνια;
  Ανάμεσα στην πρώτη μόλυνση και την εκδήλωση της σύφιλης του νευρικού συστήματος, τη νευροσύφιλη, μπορεί να υπάρχει μία τεράστια λανθάνουσα περίοδος, ειδικά αν η πρωτολοίμωξη έχει απλά συγκαλυφθεί και δεν έχει εκριζωθεί ολοκληρωτικά» (σελ. 132).

  Και πιο κάτω στην ίδια σελίδα:

  «— Δεν ξέρω αν θέλω να θεραπευτώ, είπε. Ξέρω ότι μιλάμε για μια αρρώστια, αυτή η αρρώστια, όμως, με έκανε να νιώθω καλά. Την απόλαυσα, εξακολουθώ να την απολαμβάνω, δεν μπορώ να το αρνηθώ. Με έκανε να αισθάνομαι πιο δραστήρια, πιο παιχνιδιάρικη, απ' ό,τι ήμουν στα είκοσι μου».

  Είναι κάτι σαν την μανιοκατάθλιψη. Ποιος μανιοκαταθλιπτικός δεν θα ήθελε να μείνει μόνιμα στη φάση της μανίας και να μην πέσει μετά στη φάση της κατάθλιψης;

  Τελικά ο Σακς τα κατάφερε. Χωρίς να υποτροπιάσει περισσότερο, η γυναίκα αυτή ένιωθε τη χαρά της άρσης των αναστολών που της προκάλεσε η εκδήλωση της αρρώστιας.

  «Είχε ο Σοστακόβιτς κάποιο μυστικό;»
  Το «μυστικό» του Σοστακόβιτς —πρότεινε ένας Κινέζος νευρολόγος, ο δρ Dajue Wang— ήταν η παρουσία ενός μεταλλικού θραύσματος, ενός κινητού θραύσματος οβίδας μέσα στον εγκέφαλο του, στο κροταφικό κέρας της αριστερής εγκεφαλικής κοιλίας. Φαίνεται ότι ο Σοστακόβιτς έδειχνε μεγάλη απροθυμία στο να του το αφαιρέσουν: «Από τότε που το θραύσμα βρισκόταν εκεί, έλεγε ότι κάθε φορά που έγερνε το κεφάλι του προς τη μια πλευρά μπορούσε να ακούει μουσική. Το κεφάλι του ήταν γεμάτο μελωδίες —διαφορετικές κάθε φορά— που τις χρησιμοποιούσε όταν συνέθετε».
  Υποτίθεται ότι οι ακτινογραφίες έδειχναν το θραύσμα να περιφέρεται όταν ο Σοστακόβιτς κουνούσε το κεφάλι του, πιέζοντας το «μουσικό» κροταφικό του λοβό καθώς έγερνε, παράγοντας μία απειρία μελωδιών που η ιδιοφυία του μπορούσε να χρησιμοποιήσει» (σελ. 175).

  Προς τι αυτό το απόσπασμα;

  Ο Σοστάκοβιτς είναι από τους αγαπημένους μου συνθέτες.

  Ας το γράψω εδώ, δεν νομίζω ότι το έχω γράψει αλλού.

  Παλιά, όταν ένιωθα down ψυχολογικά, δεν είχα παρά να βάλω να ακούσω μια συμφωνία του Μπετόβεν. Τα αλέγκρο του είναι γεμάτα ζωή. Όταν με το φίλο μου τον Πρατικάκη πήγαμε σε ένα ψυχιατρικό συνέδριο στο Χίλτον που ήταν αφιερωμένο στον Μπετόβεν και έμαθα ότι ήταν μανιοκαταθλιπτικός, κατάλαβα: Ίσως όλα του τα έργα τα συνέθεσε όταν ήταν στη φάση της μανίας.

  «(αυτό, όμως, θύμιζε το χαμόγελο χωρίς το γάτο του Τσέστερσαϊρ*) * Αναφορά στο γάτο του Τσέστερσαϊρ από την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων. (Σ.τ.Μ.)» (σελ. 224).

  Προς τι αυτή η παράθεση;

  Διάβασα την «Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» γιατί είδα να γίνονται συχνές αναφορές σ’ αυτήν. Αυτή είναι μια ακόμη περίπτωση.

  «Υπάρχουν πολλές ομοιότητες ανάμεσα στον Μάρτιν και την ασθενή του, Χάριετ Γκ. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχουν ασυνήθιστες δυνάμεις που σε μερικές περιπτώσεις βρίσκουν μια «α-κεντρική» χρήση με έναν τρόπο που αγνοεί τη ζωή, μερικές φορές με ένα δημιουργικό τρόπο που επιβεβαιώνει τη ζωή: έτσι, αφού ο πατέρας της της διάβασε τις τρεις πρώτες σελίδες του τηλεφωνικού καταλόγου της Βοστόνης, η Χάριετ τις απομνημόνευσε («και για πολλά χρόνια μετά μπορούσε να δώσει οποιοδήποτε νούμερο
από αυτές τις σελίδες, όταν της το ζητούσαν») με έναν εντελώς διαφορετικό και εντυπωσιακά δημιουργικό τρόπο, όμως, μπορούσε να συνθέσει και να αυτοσχεδιάσει με το στιλ που θα είχε ο οποιοσδήποτε συνθέτης.
  Είναι φανερό ότι και οι δυο τους —όπως και οι Δίδυμοι (βλέπε το επόμενο κεφάλαιο)— μπορούσαν να ωθούνται, ή να περιορίζονται, στη μοίρα των μηχανικών άθλων που θεωρούνται τυπικοί των «ηλίθιων σοφών», άθλοι που είναι ταυτόχρονα θαυμαστοί και χωρίς κανένα νόημα».

  Παρέθεσα αυτό το απόσπασμα για το σύμπλοκο «ηλίθιοι σοφοί» που το συνάντησα πρώτη φορά. Στους διαταραγμένους νευρολογικά που εξαιτίας της διαταραχής τους αναπτύσσουν κάποια υπερφυσική ικανότητα μιλάει αρκετά στο βιβλίο του ο Σακς. Παράδειγμα η παραπάνω περίπτωση με τον τηλεφωνικό κατάλογο.

  Ο Βασίλης ήξερε τους αριθμούς όλων των αυτοκινήτων της γειτονιάς. Όταν με έβλεπε μου έλεγε τον αριθμό του auto bianchi μου που είχα δώσει για απόσυρση πριν χρόνια.

  Πέθανε η μητέρα του, τον πήρε μια θεία του και εξαφανίστηκε από τη γειτονιά.

  Κρίμα, θα έπρεπε να είχα σημειώσει τον αριθμό, τώρα πια δεν τον θυμάμαι.

  Άλλη περίπτωση:

  «Μπορούν, επίσης, να σας πουν την ημερομηνία που πέφτει το Πάσχα μέσα
στην ίδια περίοδο των 80.000 χρόνων» (σελ. 337).

  Μια άλλη ικανότητα είναι η εκτέλεση μαθηματικών πράξεων με την ταχύτητα υπολογιστή. Την είχε ένας κοντοχωριανός μου όταν ήταν μαθητής στο δημοτικό, χωρίς όμως να έχει νευρολογική διαταραχή. Μάλιστα είχε ενδιαφερθεί και η Φρειδερίκη για την περίπτωσή του. Πολλά χρόνια αργότερα, όταν τον συνάντησα και τον ρώτησα, μου είπε ότι η ικανότητά του αυτή τον εγκατέλειψε σιγά σιγά.

  Χθες βράδυ είδα με ένα φίλο και την ταινία «Awakenings» (1990) της Penny Marshall, που το σενάριό της βασίζεται στα ομώνυμα απομνημονεύματα του Σακς που εκδόθηκαν το 1973. Αναφέρεται σ’ αυτά ο Σακς. Κλείνοντας αυτή την βιβλιοκριτική (βιβλιοπαρουσίαση καλύτερα) θα συνεχίσω με την κινηματογραφική κριτική.