Τζωρτζ Όργουελ, 1984, ο μεγάλος αδελφός

Τζωρτζ Όργουελ, 1984, ο μεγάλος αδελφός (μετ. Νίνα Μπάρτη) Κάκτος 1978, σελ. 341

  Μια και διάβασα τον «Θαυμαστό καινούριο κόσμο» έπρεπε να διαβάσω άμεσα και το «1984» για να κάνω τη σύγκριση.

  Κατ’ αρχάς, ο Χάξλεϋ δίνει μεγαλύτερο χώρο στην πλοκή απ’ ότι ο Όργουελ, που την χρησιμοποιεί εντελώς προσχηματικά για να εκθέσει την εικόνα που θα έχει ο κόσμος το 1984. Η πλοκή ξεκινάει αφού διαβάσουμε καμιά εβδομηνταριά σελίδες. Τώρα, μια και βρισκόμαστε στο 2019, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τοποθέτησε τη χρονολογία πολύ κοντά στην έκδοση του βιβλίου (1949), καθώς βλέπουμε ότι διαψεύστηκε στις προβλέψεις του για αυτόν τον δυστοπικό κόσμο. Αν τον είχε τοποθετήσει κάπου μελλοντικά, σε απροσδιόριστο χρόνο, ίσως θα ήταν καλύτερα. Αυτό βέβαια δεν μας εμποδίζει να το διαβάσουμε σαν μυθιστόρημα που η πλοκή του τοποθετείται κάπου στο μακρινό μέλλον.

  Ο Χάξλεϋ είναι αναρχικός. «Η φάρμα των ζώων» - τη διάβασα πολύ παλιά – είναι μια άμεση επίθεση στον υπαρκτό σοσιαλισμό. Η δεύτερη υπερδύναμη, η Ευρασία (η τρίτη είναι η Ανατολική Ασία), με την οποία μάλιστα βρίσκεται σε πόλεμο, έχει πολλά κοινά με τη Σοβιετική Ένωση. Πιο χαρακτηριστικό είναι οι δίκες της Μόσχας. 

  Η πλοκή μπορεί να δοθεί σε μια παράγραφο (για μια λεπτομερή περίληψη θα παραπέμψω στη βικιπαίδια).

  Ο Winston Smith είναι μεσαίο στέλεχος του κόμματος. Εργάζεται στο υπουργείο αλήθειας επιφορτισμένος να φαλκιδεύει διάφορα ντοκουμέντα. «Έτσι, κάθε προφητεία του Κόμματος μπορούσε να αποδειχθεί σωστή με μάρτυρες τα ντοκουμέντα» (σελ. 51). Διαφωνεί με το κόμμα, όμως είναι ιδιαίτερα προσεκτικός μην το ανακαλύψουν, μια και όλα τα μέλη παρακολουθούνται στενά μέσα από μια μεγάλη οθόνη. Κάποια στιγμή θα σχετισθεί με μια γυναίκα. Είναι και αυτή διαφωνούσα με το κόμμα. Στο δυαράκι που θα νοικιάσει θα κρύψουν τον έρωτά τους. Θα έλθει σε επαφή με κάποιον Ο’ Μπράιαν, υποτίθεται ηγετικό στέλεχος μιας μυστικής αδελφότητας που θέλει να ανατρέψει το κόμμα. Όμως αποκαλύπτεται ότι είναι τελικά εκπρόσωπος του κόμματος επιφορτισμένος να τον παγιδεύσει. Το ίδιο και ο σπιτονοικοκύρης του. Θα συλληφθούν και οι δυο και θα βασανιστούν. Και, όπως στις δίκες της Μόσχας, όχι μόνο θα ομολογήσει την ενοχή του, που εξάλλου στην περίπτωσή του είναι πραγματική, αλλά θα του γίνει και πλύση εγκεφάλου, με βασανιστήρια και μη, ώστε να σταματήσει η διαφωνία του, να πιστέψει στον Μεγάλο Αδελφό πριν τον εκτελέσουν.

  Στις συζητήσεις, αλλά και στο ημερολόγιο του Σμιθ, δίδεται η εικόνα της εκδοχής του Όργουελ για τον κόσμο που μας περιμένει. Με κάποια από τα αποσπάσματα που θα παραθέσουμε η εικόνα αυτή θα δοθεί πολύ χαρακτηριστικά.

  «Χθες βράδυ σινεμά. Όλο πολεμικά έργα, ένα πολύ καλό, έδειχνε ένα πλοίο γεμάτο πρόσφυγες να βομβαρδίζεται κάπου στη Μεσόγειο».

  Το διαβάσαμε πριν λίγα χρόνια, το βούλιαξαν Ιταλοί, έχω ξεχάσει λεπτομέρειες.   

  «Ο Γκολντστάιν ήταν ο αποστάτης, ο παραβάτης που κάποτε, πριν από πολύ καιρό (κανείς δεν θυμόταν με ακρίβεια πόσο), υπήρξε μια από τις εξέχουσες φυσιογνωμίες του Κόμματος, σχεδόν στο επίπεδο του Μεγάλου Αδελφού… Ήταν ένα λεπτό εβραίικο πρόσωπο, πλαισιωμένο μ’ ένα πλούσιο φωτοστέφανο από αιθέρια άσπρα μαλλιά, κι ένα λεπτό τραγίσιο γενάκι» (σελ. 22).

  Ποιος δεν αναγνωρίζει στο πρόσωπο του Γκολντστάιν τον Τρότσκι;

  «Είτε συνέχιζε είτε σταματούσε να γράφει το ημερολόγιο, δεν είχε σημασία. Η Αστυνομία της Σκέψης θα τον έπιανε έτσι κι αλλιώς. Είχε διαπράξει – θα το είχε διαπράξει, ακόμα κι αν δεν είχε πιάσει την πένα στο χέρι – το βασικό έγκλημα που περιείχε όλα τ’ άλλα μέσα του. Έγκλημα της Σκέψης το έλεγαν. Το έγκλημα της σκέψης δεν ήταν κάτι που μπορούσε να κρύψει κανείς για πάντα. Μπορούσες να καταφέρεις να ξεγελάσεις για λίγο, ακόμα και για χρόνια, αλλά αργά ή γρήγορα θα σ’ έπιαναν» (σελ. 29).

  Θυμίζει χριστιανισμό, που λέει ότι αμαρτάνεις ακόμη και με τη σκέψη. Μερικές σελίδες πιο κάτω διαβάζουμε: «Ορθοδοξία σημαίνει να μη σκέφτεσαι – δεν υπάρχει λόγος να σκέφτεσαι. Ορθοδοξία είναι η έλλειψη συνείδησης» (σελ. 64).

  Κι αυτό χριστιανικό: πίστευε και μη ερεύνα.

  «Θα με σκοτώσουν δεν με νοιάζει θα με τουφεκίσουν στο σβέρκο δεν με νοιάζει κάτω ο μεγάλος αδελφός πάντα σε τουφεκίζουν πίσω στο σβέρκο δεν με νοιάζει κάτω ο μεγάλος αδελφός…» (σελ. 30).

  Θυμάμαι ένα ντοκιμαντέρ που είχα δει για τους σήριαλ κίλερς, έτσι είχαν εκτελέσει έναν ρώσο σήριαλ κίλερ.

  «…σπάνια περνούσε βδομάδα που να μην έχουν οι Τάιμς μια στήλη για το πώς ένας μικρός σπιούνος (παιδί-ήρωα τον ονόμαζαν συνήθως) είχε κρυφακούσει μια παρατήρηση εναντίον του Κόμματος και είχε καταδώσει τους γονείς του στην Αστυνομία της Σκέψης» (σελ. 35).

  Για να είμαι ειλικρινής, αυτό το έχω διαβάσει για τους ναζί, όχι για τους κομμουνιστές. Νομίζω κάτι έχει γράψει ο Μπρεχτ σχετικά.

  «Στο κάτω κάτω, ποιος ο λόγος ύπαρξης μιας λέξης που απλώς είναι αντίθετη μιας άλλης; Μια λέξη εμπεριέχει από μόνη της την αντίθετή της. Πάρε, ας πούμε, τη λέξη “καλός”. Τι χρειάζεται η λέξη “κακός”; “Μηκαλός” είναι το ίδιο και καλύτερο γιατί είναι ακριβώς το αντίθετο του “καλός” ενώ η άλλη λέξη δεν είναι. Αν πάλι θέλεις μια λέξη πιο δυνατή από το “καλός”, τι νόημα έχει να υπάρχει ολόκληρη σειρά από αόριστες και άχρηστες λέξεις όπως “θαυμάσιος”, “υπέροχος” και όλα τα υπόλοιπα; Η λέξη “δίσκαλος” καλύπτει πλήρως την έννοια, ή “τρίσκαλος” αν θέλεις κάτι ακόμη που έντονο» (σελ. 62-63).

  Αυτή είναι η Νέα Ομιλία, η επίσημη γλώσσα της Ωκεανίας, την οποία περιγράφει με περισσότερες λεπτομέρειες στο Παράρτημα. Πιστεύω ότι ο Χάξλεϋ είχε υπόψη του την Esperanto, η οποία λειτουργεί ακριβώς έτσι. Bona θα πει «καλός» malbona κακός, bonega υπέροχα κ.λπ. Ο γιος μου με έβαλε στα αίματα και τη διάβασα το καλοκαίρι που μας πέρασε από ένα teach yourself books. Ξεκίνησα μάλιστα να διαβάζω και τη βιογραφία του L.L. Zamenhof που την επινόησε, αλλά δεν διάβασα πάνω από δέκα σελίδες, επέστρεψα στην Αθήνα και τη σταμάτησα, υπήρχαν άλλες προτεραιότητες. Ίσως τη συνεχίσω κάποια στιγμή. 

  «Η σεξουαλική σχέση έπρεπε να θεωρείται κάπως σαν αηδιαστική μικρή εγχείρηση» (σελ. 77). «Η σεξουαλική πράξη, αν γινόταν μ’ επιτυχία, ήταν επανάσταση. Ο πόθος ήταν έγκλημα της σκέψης» (σελ. 80).

  Εδώ έχουμε μια πλήρη αντίθεση με τον «Θαυμαστό καινούριο κόσμο», όπου το σεξ κατείχε κυρίαρχη θέση, με την promiscuity επιβεβλημένη.

  «Υπήρχαν ακόμη οργανώσεις σαν τον Αντισεξουαλικό Σύνδεσμο Νέων που υποστήριζαν πλήρη αποχή από το γάμο και για τα δυο φύλα. Όλα τα παιδιά έπρεπε να γεννιούνται με τεχνητή γονιμοποίηση και να ανατρέφονται σε δημόσια ιδρύματα» (σελ. 78).

   Ο «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» τον ξεπερνάει. Εκεί τα παιδιά γεννώνται σε επωαστήρια, όπως τα κλωσόπουλα.  

  «…ένα μέλος του Κόμματος δεν είχε ελεύθερες ώρες και δεν ήταν ποτέ μόνος παρεκτός στο κρεβάτι του. Όταν δεν εργαζόταν, έτρωγε ή κοιμόταν, έπρεπε να παίρνει μέρος σε ομαδική ψυχαγωγία. Ήταν πάντα επικίνδυνο να κάνεις κάτι που πρόδινε επιθυμία να μείνεις μόνος, ακόμα και να κάνεις μοναχικό περίπατο. Υπήρχε μια λέξη στη Νέα Ομιλία γι’ αυτό: ιδιωτική ζωή λεγόταν, και σήμαινε ατομισμό και εκκεντρικότητα» (σελ. 94).

  Ακριβώς όπως και στον «Θαυμαστό καινούριο κόσμο».

  «Δεν θα ήταν υπερβολή αν έλεγε κανείς πως, για μερικά εκατομμύρια προλετάριους, το λαχείο αποτελούσε τον κύριο, αν όχι το μοναδικό λόγο να διατηρούνται ζωντανοί» (σελ. 98).

  Στη δική μας κοινωνία θα μπορούσαμε να το πούμε γι’ αυτούς που είναι εθισμένοι στον Τζόγο και γενικά στα τυχερά παιχνίδια, με ένα εφέ υπερβολής.   

  «Η δίωξη και η καταστροφή των βιβλίων έγινε με την ίδια φροντίδα στις συνοικίες των προλετάριων που έγινε παντού».

  Και στον «Θαυμαστό καινούριο κόσμο», αλλά και στον κόσμο που περιγράφεται στο «Farenheit 451».  

  «Η λεγόμενη “κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας”, που έγινε στα μέσα του αιώνα, σήμαινε, στην πραγματικότητα, τη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας σε πολύ λιγότερα χέρια απ’ ό,τι πριν, με τη διαφορά ότι οι καινούριοι ιδιοκτήτες ήταν μια ομάδα αντί μιας μάζας ατόμων» (σελ. 224).

  Πάλι φωτογραφίζει το ΚΚΣΕ.

  «Εγκληματόπαυση είναι η ικανότητα να σταματάς αυτόματα, σαν από ένστικτο, στο κατώφλι μιας επικίνδυνης σκέψης» (σελ. 231).

  Νομίζω ότι κανένας θαυμαστός καινούριος κόσμος δεν θα καταφέρει τα άτομα να αναπτύξουν αυτή την ικανότητα.

  «-Τι μπορώ να κάνω; Κλαψούρισε. Δύο και δύο κάνουν τέσσερα.

-Μερικές φορές ναι, Γουίνστον. Άλλοτε κάνουν πέντε. Άλλοτε κάνουν τρία. Κάποτε κάνουν όλα αυτά μαζί. Πρέπει να προσπαθήσεις περισσότερο. Δεν είναι εύκολο να γίνεις λογικός» (σελ. 273).

  Ίσως να μην υπάρχει αγγλική παροιμία αντίστοιχη με τη δική μας «Πετά ο γάιδαρος; Πετά» που να την ξέρει ο Σμιθ.

  «Το τεράστιο πρόσωπο… με το παχύ μαύρο μουστάκι και τα μάτια που έδειχναν να σε παρακολουθούν παντού…» (σελ. 306).

  Εδώ ο Όργουελ φωτογραφίζει τον Στάλιν.

  Το παράρτημα δεν το διάβασα, έχω διαβάσει εξάλλου την Esperanto. Περνώντας διαγώνια τις σελίδες έπεσα σε ένα ακόμη παράδειγμα.

  «Η λέξη “σκοτεινός”, επί παραδείγματι, μπορούσε ν’ αντικατασταθεί από το “αφώτεινος”» (σελ. 330).

  Στην εσπεράντο, luma και malluma.

   «Ο πληθυντικός των ονομάτων σχηματιζόταν πάντα με την προσθήκη του -οι ή του ες στο τέλος κατά περίπτωση. “Έτσι, ο πληθυντικός των λέξεων “μάρτυρας”, “κλέφτης”, “τίγρης”, “λέων”, γινόταν αντίστοιχα “μάρτυροι”, “κλέφτοι”, “τίγρες”, “λέοντοι”» (σελ. 331).

  Και στην εσπεράντο αντίστοιχα: atestanto-atestantoj, ŝtelisto- ŝtelistoj, tigro-tigroj, leono-leonoj. Η εσπεράντο είναι ακόμη πιο απλή, όλα τα ουσιαστικά τελειώνουν σε -ο και ο πληθυντικός σχηματίζεται με την προσθήκη ενός j. Μήπως τελικά δεν την είχε υπόψη του ο Orwell;

  Να προσθέσουμε εδώ ότι είναι πολύ εύκολη, μια και όλες οι λέξεις αντλούνται από το λεξιλόγιο άλλων γλωσσών, κυρίως λατινογενών.

  Είδα και την ομώνυμη ταινία του 1956.

  Καθώς είπαμε ότι η πλοκή είναι περιορισμένη στο ελάχιστο, ο Michael Anderson την μετέφερε σχεδόν αυτούσια στην ταινία του, παραλείποντας κάποια επουσιώδη επεισόδια. Στην τελευταία σκηνή βλέπουμε τον Σμιθ να ζητωκραυγάζει υπέρ του Μεγάλου Αδελφού. Επίσης στον αντεπαναστάτη αναγνωρίζουμε εύκολα τον Τρότσκι, όμως στον Μεγάλο Αδελφό δεν αναγνωρίζουμε τον Στάλιν, και όχι μόνο γιατί είναι χωρίς μουστάκι. Και, τώρα που το θυμήθηκα, αυτό το -στάιν στον αντεπαναστάτη Goldstein είναι εβραίικο. Ως γνωστόν ο Τρότσκι ήταν εβραίος.

   Είδαμε και την επίσης ομώνυμη ταινία του Michael Radford που γυρίστηκε το 1984 (έξυπνο!!!). Πολύ καλή, με τον Richard Burton στο κύκνειο άσμα του (την επόμενη χρονιά έχασε τη ζωή του από καρκίνο, όπως και ο Όργουελ, την επομένη χρονιά της έκδοσης του μυθιστορήματός του). Ο Radford επιλέγει κάποια άλλα δευτερεύοντα επεισόδια από ό,τι ο Anderson, αλλά τα κεντρικά είναι αυτούσια. Επίσης δηλώνεται με σαφήνεια ότι ο Σμιθ μετά την ανάνηψή του θα εκτελεσθεί. Τέλος ο Michael Radford δεν κουράζεται να μας δείχνει γυμνή την Suzanna Hamilton, αλλά και τον John Hurt. Μάλιστα η σύλληψή τους γίνεται ενώ είναι γυμνοί, και γυμνούς τους μεταφέρουν.