Γιώργος Βοϊκλής: Τα σκοτεινά παρασκήνια της ιστορίας-Σάμος Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1943

 

Τα σκοτεινά παρασκήνια της Ιστορίας.

Σάμος. Αύγουστος – Σεπτέμβριος 1943                      Δέκα αναπάντητα ερωτήματα

                                                                     γράφει ο Γιώργος Βοϊκλής 

                                   «Πόσα πολλά ιστορήματα, πόσο πολλά ερωτήματα»     

                                  Μ. Μπρέχτ,  Ένας εργάτης αναρωτιέται διαβάζοντας

Τον Ιταλό αντισυνταγματάρχη Μάριο Ούγγαρο τον συναντάμε για πρώτη φορά στη Σάμο στις 28 Αυγούστου του 1943. Ήταν ένας από τους αξιωματικούς των 1.500 Ιταλών μελανοχιτώνων φασιστών που έφτασαν λίγες μέρες πριν από τη Ρόδο, με αποστολή την εκκαθάριση του νησιού από τους αντάρτες, επικεφαλής των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στη Δυτική Σάμο.                                                                                             Το πρώτο ερώτημα είναι:                                                                                             -Ποιός ήταν ο λόγος αυτής της αποστολής, όταν η κυβέρνηση Μπαντόλιο, που στις 15 Ιουνίου είχε ανατρέψει τον Μουσολίνι και  βρίσκονταν από τις 15 Αυγούστου σε μυστικές διαπραγματεύσεις με την Αγγλία για την ανακωχή και την προσχώρηση της Ιταλίας στο συμμαχικό στρατόπεδο;                                                                                                  -Και γιατί ένας από τους όρους της συμφωνίας, που ανακοινώθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου, ήταν να παραμείνει μυστική για όσο διάστημα κρίνει το συμμαχικό στρατηγείο, ενώ στο χρονικό διάστημα από την υπογραφή της συμφωνίας μέχρι την ανακοίνωσή της ο ιταλικός στρατός θα βρίσκεται κάτω από τις διαταγές του συμμαχικού στρατηγείου;                                                  Όπως αποδείχθηκε από σχετική ιστορική έρευνα,* στόχος αυτής της αποστολής που,  προφανώς, αποφασίστηκε από τους Άγγλους,  ήταν να μη σταθεί εμπόδιο το ισχυρό αντιστασιακό κίνημα της Σάμου στο σχέδιό τους να την παραχωρήσουν στους Τούρκους, ως αντάλλαγμα της εισόδου της –ουδέτερης μέχρι τότε- Τουρκίας στο πόλεμο στο πλευρό των            -------------------------------------------------                                                 *Η σχετική με το θέμα αυτό ιστορική έρευνα της Ντούνιας Κουσίδου με τίτλο «Η μεγάλη προδοσία» δημοσιεύτηκε στο τεύχος 43 (Ιανουάριος 2012) του περιοδικού «Μεθόριος του Αιγαίου». Περιλαμβάνεται επίσης στα κείμενα του βιβλίου μου «Το υπόγειο ποτάμι» (εκδόσεις Οσελότος 2023) στο κεφάλαιο με τίτλο «Ένα δύσβατο μονοπάτι».                                                                                                

Συμμάχων, διαπραγμάτευση που επιβεβαιώνεται από επίσημα ντοκουμέντα.                                                                                                                       Την αποστολή αυτή δεν μπορούσε να αναλάβει η μεραρχία Κούνεο, που είχε καταλάβει τη Σάμο το 1941, στην οποία η πλειοψηφία  των 12.000 στρατιωτών και αξιωματικών της ήταν αντιφασίστες.                                  Για αυτά τα σχέδια των Άγγλων, μάλιστα, είχε ενημερώσει λίγες μέρες πριν την ηγεσία των ανταρτών της Σάμου  ο Σαμιώτης υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας της εξόριστης Ελληνικής Κυβέρνησης  της Μέσης Ανατολής Μανόλης Σοφούλης, ταξιδεύοντας  κρυφά από το Κάιρο στη Σμύρνη.                                                                                                    Για τον ρόλο του αντισυνταγματάρχη Μάριο Ούγγαρο στο μπλόκο του χωριού Καστανιά και την ομαδική εκτέλεση δεκαεπτά κατοίκων του αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης και άλλους δώδεκα που βρέθηκαν έξω απ’ το μπλόκο, διαβάζουμε στην «Έκθεση» που υπέβαλε λίγες μέρες μετά στην Κυβερνητική Επιτροπή ο προϊστάμενος του Ταχυδρομείου Καρλοβάσου Δημήτρης Τριανταφύλλου, στέλεχος του ΕΑΜ και συνεργάτης του μητροπολίτη Ειρηναίου:                                                                    «Μόλις εξημέρωσε (η 29η Αυγούστου) ήκουσαν τον κήρυκα του χωρίου να καλεί, κατά διαταγήν των Ιταλών, όλων των κατοίκων της Κοινότητος, μηδέ των νηπίων εξαιρουμένων να μεταβώσι εις την πλατείαν της Κοινότητος αφήνοντες τα οικίας των ανοικτάς. Πας μη συμμορφούμενος και ανευρισκόμενος εις οικίαν τινά θα ετουφεκίζετο αμέσως. Πάντες συνεμορφώθησαν αμέσως, διαταγή του επικεφαλής των στρατευμάτων αντισυνταγματάρχου Μάριου Ούγγαρο».                                                  Και λίγο μετά: «Οι δεκαεπτά διαχωρισθέντες παρελήφθησαν εκ του μέρους όπου ήσαν τοποθετημένοι, ετάχθησαν ανά δυο και υπό την απειλήν προτεταμένων όπλων και πυροβόλων, οδηγήθηκαν δια στενής παρόδου κάτωθι της κοινότητος, ουχί μακράν των 100 μέτρων απ’ αυτής. Αφού δε ετοποθετήθησαν εντός ενός κήπου, ετάχθησαν με το πρόσωπον εστραμμένον αντιθέτων, όπου εδολοφονήθησαν δια πυροβόλων και άλλων όπλων».                                                                                               Αναπάντητο μέχρι σήμερα μένει το ερώτημα:                                             -Ποιος ήταν ο καταδότης που έδωσε στους Ιταλούς τα ονόματα των 17 αντιστασιακών της Καστανιάς που εκτελέστηκαν ομαδικά;                   Αν, όμως, ισχύει η εκδοχή ότι οι Ιταλοί φασίστες εκτελούσαν εντολές των Άγγλων, δεν χρειάζονταν καταδότης, γιατί ήταν γνωστά στις μυστικές υπηρεσίες τους, που συνεργάζονταν με το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ  της Σάμου τα δυο προηγούμενα χρόνια.

Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις  στις πλαγιές του Κέρκη, με μπλόκα και εκτελέσεις στα γειτονικά  χωριά Λάκκα, Κοσμαδαίοι και Μαραθόκαμπος, συνεχίζονται μέχρι τις 8 Σεπτεμβρίου, που ανακοινώνεται η «ανακωχή» η αποχώρηση, δηλαδή της Ιταλίας από τον φασιστικό «Άξονα» και η προσχώρησή της  στο στρατόπεδο των «Συμμάχων».                                                                                    Τέσσερα ρωτήματα προκύπτουν και  από τους όρους της ανακωχής που στέλνει  στη Σάμο το Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής:                -Γιατί απαγορεύει στους αντάρτες να κατέβουν οπλισμένοι στις πόλεις;   -Γιατί απαγορεύει την απελευθέρωση των κρατούμενων στις φυλακές αντιστασιακών και των οικογενειών των ανταρτών;                                   -Γιατί δίνει εντολή τη διοίκηση του νησιού να συνεχίσει να την ασκεί ο ιταλικός στρατός κατοχής; Και τέλος                                                          –Γιατί δεν επιτρέπει στην ελληνική κυβέρνησης της Μέσης Ανατολής να στείλει εκπροσώπους της στην πρώτη περιοχή της χώρας που απελευθερώθηκε από τον κατακτητή;                                                 Ευτυχώς οι αντάρτες της Σάμου, καθώς είχαν ενημερωθεί μάλιστα από τον Μανόλη Σοφούλη, αγνόησαν αυτές τις εντολές, όπως θα δούμε στη συνέχεια.                                                                                                  Στη διδακτορική διατριβή που εκπόνησε ο Φίλιππος Κάραμποτ στο King’s College University of Lonton, η οποία αναφέρεται στο διάστημα της προσωρινής απελευθέρωσης της Σάμου από τις 8 Σεπτεμβρίου μέχρι την κατάληψή της από τους Γερμανούς στις 17 Οκτωβρίου του 1943 -που η μετάφρασή της στα ελληνικά  δημοσιεύτηκε το 1994 στο πρώτο τεύχος του περιοδικού «Σαμιακές Μελέτες»- χαρακτηρίζει τη Σάμο «Λυδία λίθο» της αγγλικής πολιτικής. Ο χαρακτηρισμός αυτός οφείλεται, κατά τον ερευνητή, στο ότι αυτή η προσωρινή απελευθέρωση της Σάμου χρησιμοποιήθηκε από τους Άγγλους ως πείραμα για να δοκιμαστούν οι τρόποι  καταστολής του πανίσχυρου αντιστασιακό κινήματος της Ελλάδας μετά την απελευθέρωση. Δεν ήταν, όμως, μόνο αυτό, όπως ήδη αναφέραμε.                                                                                               Δύο νέα ερωτήματα προκύπτουν από τα όσα έγιναν  αυτές τις 72 ημέρες της προσωρινής απελευθέρωσης, τα οποία συνδέονται με τον φασίστα Ιταλό  αντισυνταγματάρχη Μάριο Ούγγαρο:                                                                                  Στις 8 Σεπτεμβρίου, όταν οι αντάρτες έχουν κατέβει στις πόλεις, τον συναντάμε διοικητή της ιταλικής  φρουράς στο Πυθαγόρειο, (τότε  Τηγάνι), να υποδέχεται την αποστολή των Τούρκων αξιωματούχων και του πρόξενου των Άγγλων Λουί Μάρκ. Στη γραπτή μαρτυρία του Ιπποκράτη  Ζαϊμη για τα γεγονότα εκείνης της μέρας, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο της Θάλειας Ζαϊμη  «Ο Ιπποκράτης Ζαϊμης και η εποχή του», διαβάζουμε:                                                                  «Στις 8 το βράδυ (της 8^ης/9^ου) ο Ειρηναίος, εγώ, ο Δημήτρης Παριανός και ο Γιάννης Σοφούλης, πήγαμε στην έπαυλη του Παπαδάμ στο Μαλαγάρι, όπου ήταν η κατοικία του Σολνταρέλι. […] Όταν είπα για την  κατάπληξή μου που εξακολουθούσαν να κρατούνται στις φυλακές Έλληνες πατριώτες, ο Σολνταρέλι, με έκφραση πόνου, τόνισε την αδυναμία να πραγματοποιήσει το αίτημα αυτό, λόγω των αυστηρών διαταγών που είχε απ’ τον αρχιστράτηγο Ουίλσον και που διαβιβάστηκαν από την κυβέρνηση Μπαντόλιο. Και δεν είχε δικαίωμα –μ’ όλο που πλήρως κατανοούσε το αίτημά μας- να ανοίξει τις φυλακές. «-Είναι αδιανόητο, επέμεινα στο στρατηγό, να παραμένουν οι οικογένειές μια και οι πατριώτες κλειδωμένοι στις φυλακές. Αν δεν τους βγάλετε, με λύπη μου θα αναγκαστώ να ανοίξω εγώ τις φυλακές και να απελευθερώσω τους φυλακισμένους, ανεξάρτητα απ’ το τι θα στοιχίσει αυτό.                                                                          Ο Σολνταρέλι ταράχτηκε, το χρώμα του άλλαξε. Σηκώθηκε τρέμοντας και σε έξαλλη κατάσταση άρπαξε τις επωμίδες του τις αργυρές, τις ξήλωσε με μανία και τις πέταξε στο πάτωμα φωνάζοντας:                                             -Non posso! Non posso! […]                                                              Εκείνη την κρίσιμη ώρα, προτού ακόμη ηρεμήσει η αίθουσα, χτύπησε την πόρτα ένας νεαρός ανθυπολοχαγός και ζήτησε τον αντισυνταγματάρχη Γκαουντιόζο. Όταν σε λίγο επέστρεψε ο Γκαουντιόζο, ανήγγειλε ότι τηλεφώνησε ο ταγματάρχης Ούγγαρο –ο υπεύθυνος των εκτελέσεων της Καστανιάς- που ήταν διοικητής της φρουράς του Πυθαγορείου και ανέφερε ότι έφτασε από το Κουσάντασι ένα καϊκι με 15 ανώτερους Τούρκους αξιωματικούς και πολιτικούς υπαλλήλους, τον καϊμακάμη, τον νομάρχη του Κουσάντασι και τον πρόξενο της Αγγλίας στη Σάμο Δημήτρη Λουί Μάρκ. Ο Ούγγαρο ζητούσε οδηγίες. […]                                                                               Είπα στον Σολνταρέλι να συλληφθούν και να απομονωθούν οι αφιχθέντες. Δεν έφερε αντίρρηση. Πραγματικά, έτσι έγινε».                                         Το ερώτημα είναι:                                                                                         -Πώς την ίδια ημέρα που σταμάτησαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στη Δυτική Σάμο, που ο Ούγγαρο ήταν επικεφαλής τους, βρέθηκε επικεφαλής της ιταλικής φρουράς του Πυθαγορείου;                                                                                             Είναι, πραγματικά, απορίας άξιο το γεγονός της αυθημερόν μετάθεσής του και της ανάθεσης σ’ αυτόν –από ποιους άραγε;- κεντρικού ρόλου σε δυο κρίσιμα σημεία των εξελίξεων που συνδέονταν με τη μυστική συμφωνία των Άγγλων με τους Τούρκους για την είσοδο της Τουρκίας στον πόλεμο με αντάλλαγμα την παραχώρηση σ’ αυτούς της Σάμου και άλλων νησιών του Αιγαίου.                                                                  Αυτό είναι ένα ακόμη αναπάντητο ερώτημα.                                   Υπάρχει, όμως ένα ακόμα, στο οποίο η απάντηση είναι ακόμη πιο δύσκολη: Στη διδακτορική διατριβή που εκπόνησε ο Φίλιππος Κάραμποτ, την οποία προαναφέραμε, διαβάζουμε ότι  στις 9 Σεπτεμβρίου φτάνει στη Σάμο η πρώτη συμμαχική αποστολή αποτελούμενη από τον αρχηγό της ΣΟΕ (Υπηρεσία Ειδικών Αποστολών) Σμύρνης ταγματάρχη Pawson και τον βοηθό του Parish. Μαζί τους είναι ο πλοίαρχος Λεβίδης, στρατιωτικός ακόλουθος στην ελληνική πρεσβεία της Άγκυρας, με τον συνοδό του λοχαγό Χάρη. Καθώς η ΣΟΕ διάκειται φιλικά απέναντι στο ΕΑΜ και το αντάρτικο της Σάμου, με τα οποία έχει συνεργαστεί στον αντιστασιακό αγώνα στη διάρκεια της ιταλικής Κατοχής, κάνει αποδεκτή την Κυβερνητική Επιτροπή που έχει συγκροτηθεί από στελέχη του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ Σάμου, με επικεφαλής τον Μητροπολίτη Ειρηναίο.                                                                                              Πέντε ημέρες αργότερα, στις 14 Σεπτεμβρίου, φτάνει στη Σάμο η επίσημη συμμαχική αποστολή αποτελούμενη από τον Βρετανό Στρατιωτικό Ακόλουθο στην Άγκυρα υποστράτηγο Arnold, ως αντιπροσώπου του αρχιστρατήγου των συμμαχικών δυνάμεων Μέσης Ανατολής Wilson, με εντολή να αναλάβει την ανώτατη διοίκηση του νησιού.                                                                                                     Τον Μάριο Ούγγαρο τον συναντάμε τρεις μέρες αργότερα, στις 17 Σεπτεμβρίου, επικεφαλής του πληρώματος της τορπιλακάτου που μεταφέρει τους Pawson, Parish και Λεβίδη στην Ικαρία, προκειμένου να διευθετήσουν ένα πρόβλημα που είχε προκύψει ανάμεσα στους ντόπιους αντάρτες και την ιταλική φρουρά του νησιού.                                      Μετά την αναχώρησή τους από την Ικαρία ο Ούγγαρο και το πλήρωμα της τορπιλακάτου, αντί να τους επιστρέψουν στη Σάμο, τους οδήγησαν, ένα αγνοία τους, βέβαια, στην υπό γερμανική κατοχή Σύρο και τους παρέδωσαν στη γερμανική φρουρά, για να βρεθούν μετά τον πόλεμο σε στρατόπεδο αιχμαλώτων της Γερμανίας.

Εδώ τελειώνει η ιστορία του Μάριου Ούγγαρο.                                       Τα σχετικά με το τρίτο επεισόδιο ερωτήματα είναι:                                 - -Πώς λίγες μέρες μετά την υποδοχή της τουρκικής αντιπροσωπείας στο Πυθαγόρειο ως  διοικητής της ιταλικής φρουράς του, βρέθηκε επικεφαλής του πληρώματος της τορπιλακάτου που μετέφερε τα στελέχη της ΣΟΕ στην Ικαρία, για να τους μεταφέρει τελικά στη Σύρο και να τους παραδώσει στους Γερμανούς;                                                                 Και το τελευταίο ερώτημα:                                                                          - Μήπως, λέω μήπως, αυτή η προδοσία του δεν προέκυψε μόνο από τις φασιστικές αντιλήψεις του, αλλά ήταν ενταγμένη στην ίδια αποστολή με τις δυο προηγούμενες;                                                                       Μήπως, δηλαδή, οι Άγγλοι θέλησαν με αυτόν τον τρόπο να εξουδετερώσουν την δική τους ομάδα της ΣΟΕ, της οποίας την φιλική προς το ΕΑΜ πολιτική ήθελε να ανατρέψει ο Wilson;                         Είναι γνωστό, άλλωστε, το ότι σε αρκετές περιπτώσεις ήταν αλληλοσυγκρουόμενες οι πολιτικές των δυο μυστικών υπηρεσιών της Αγγλίας που δρούσαν στην Ελλάδα στην περίοδο της Κατοχής. Της αρχαιότερης  και  πιο επίσημης Μυστικής Υπηρεσίας Πληροφοριών SIS, γνωστής ως Μ16 (Millitary Intelligense, Secon 6) και της νεοσύστατης  Υπηρεσίας Ειδικών Αποστολών  SOE (Spesial Operations Executive).  Και, όπως είναι επίσης γνωστό, ότι οι Άγγλοι ήταν αδίστακτοι ακόμη και στον μεταξύ των μυστικών υπηρεσιών τους «εμφύλιο».                                                               

Αυτά είναι ερωτήματα που δεν είναι εύκολο να απαντηθούν με αποκάλυψη ντοκουμέντων από την ιστορική έρευνα. Όχι μόνο γιατί αυτά τα ντοκουμέντα χαρακτηρίζονται αυστηρώς απόρρητα, και δεν ανοίγουν ποτέ, αλλά και γιατί πολλές αποφάσεις εκτελούνται με προφορικές διαταγές σε όλη την κλίμακα της πολιτικής και στρατιωτικής ιεραρχίας. Οπότε, τα μοναδικά όπλα για την αποκάλυψη της αλήθειας είναι οι προσωπικές μαρτυρίες ή η απλή λογική.                                                                                             Θα μπορούσε, βέβαια, να θεωρήσει κάποιος σύμπτωση το γεγονός ότι ο Μάριο Ούγγαρο βρέθηκε  στις 28 Αυγούστου, στις 8 και στις 17 Σεπτεμβρίου σε τρείς καίριες θέσεις ως προς τις κρίσιμες εξελίξεις εκείνων των ημερών. Η σύμπτωση, όμως, που επαναλαμβάνεται τρεις φορές δεν είναι σύμπτωση. Το πιο πιθανό είναι ότι πρόκειται για έμπιστο  πράκτορα των Άγγλων.                                                                                        Από την πλευρά μου, πάντως, τουλάχιστο σε αυτό το κείμενο, θα περιοριστώ στις αναπάντητες ερωτήσεις, αρκούμενος σε αυτό που έγραψε ο ιστορικός  Eric Hobsbawm στο βιβλίο του με τίτλο                                                   «Για την Ιστορία»: «Είναι πιο εύκολο να διατυπώνει κανείς ερωτήσεις, παρά να δίνει απαντήσεις. Ίσως, όμως, και η διατύπωση ερωτημάτων να μην είναι άσκοπη».

* Ο Γιώργος Βοϊκλής είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας